Zašto je pogubljen prvi urbanista Beograda

"O, tvrđavo, ja sam te sagradio, a ti mi život uzimaš", bile su poslednje reči neimara baroknog Beograda Nikolasa Doksata de Moreza dok je miran i ponosan sedeo na stolici za pogubljenje. Čekao je brzu smrt. Čuo je dobro poznat huk zamahnutog mača koji ide prema njegovoj glavi. Međutim, dželat promaši vrat i zari mač duboko u ramenu kost beogradskog neimara. Doksat ne ispusti nijedan krik. Čak četiri zamaha mačem bila su potrebna dželatu da mu odrubi glavu.

Na ovako tragičan način, okončan je život prvog beogradskog urbaniste i pukovnika koji je u periodu od 1724. do 1737. godine planirao, gradio i modernizovao Beograd.

Priča počinje 1716. godine, kada je Austrija ponovo zaratila sa Osmanskim carstvom. Posle teške borbe, Habzburška monarhija konačno zadaje poslednji udarac Turcima i 1717. godine Požerevačkim mirom osvaja Beograd. Tada je osnovana i habzburška Kraljevina Srbija sa prestonicom u Beogradu.

"Grad su Turci potpuno napustili, a doselili se žitelji Evrope sa raznih strana Austrijskog carstva. Među njima je bilo trgovaca i zanatlija, ratnih veterana i sirotinje koja se nadala boljem životu na ovom prostoru", kaže Nika Strugar Bevc, jedna od autorki izložbe "Barokni Beograd – preobražaji 1717–1739", koja je otvorena u Konaku kneginje Ljubice.

Do tada je Beograd bio turski šeher sa monumentalnim građevinama, karavan-sarajima, džamijama, amamima, trgovima, živim čaršijama, uskim krivudavim kaldrmisanim ulicama sa prizemnim kućama od drveta i blata.

Neimar baroknog Beograda

Habzburška monarhija želela je da se grad posle razornog rata u potpunosti preuredi i modernizuje.

"Prvim radovima na obnovi Beogradske tvrđave rukovodio je inženjerijski pukovnik De Bef, da bi ga 1718. nasledio major Nikola Suli. U to vreme već je počela popravka nekih bedema i izgradnja Velikog barutnog magacina u Donjem gradu", kaže Željko Vuk, koji je dvogodišnje iscrpno istraživanje života ovog švajcarskog plemića i baroknog Beograda smestio u knjigu "Doksat – neimar baroknog Beograda".

Zatim, 1719. godine, samo godinu dana posle rata na Siciliji, gde je kao komandant Lorenskih kirasira učestvovao u odbrani teritorija dobijenih u Ratu za špansko nasleđe, gde je i teško ranjen, u Beograd dolazi švajcarski plemić, pukovnik Nikolas Doksat de Morez. 

"Od strane Dvorskog ratnog saveta u Beču, 1723. godine postavljen je za glavnog nadzornika radova na Beogradskoj tvrđavi, ali je dobio zadatak i da napravi planove za novo, savremeno utvrđenje koje će moći da se odbrani i od najžešćih napada neprijatelja. Istovremeno, on radi i na planovima za uređenje celog Beograda, koji je bio razrušen", objašnjava Vuk.

Nakon detaljnog izučavanja grada, Doksat je razvio urbanistički plan izgradnje baroknog Beograda, koji je 1724. godine predao na odobrenje Dvorskom ratnom savetu. Njegove planove Ratni savet, na čijem čelu je princ Eugen Savojski, odobrava u etapama.

Veliki Rimski bunar, dve pešadijske kasarne, zgrada "Glavne straže", barutni magacin – bila su prva barokna zdanja podignuta u Gornjem gradu tvrđave.

"U tom periodu oni nisu bili samo inovacija, nego ozbiljni zahtevni projekti koji su sprovedeni sa ciljem da se pokaže koliko je Beograd važan. Najvažnija je bila tvrđava na Dunavu zato što je bila na najvažnijoj poziciji prema Turcima. To je jedan grad koji je, zapravo, programski pravljen kako bi pokazao moć Habzburškog carstva i svu njegovu veličinu", kaže druga autorka barokne izložbe u Konaku kneginje Ljubice Vesna Bikić.

Beograd, uz Doksatovu stručnost i znanje, polako je pretvaran iz orijentalne varoši u evropski utvrđeni grad prema savremenim baroknim normama.

"Austrijanci su dosta rušili da bi probijali ulice. Gradili su velike zidine oko celog grada i to je dosta preoblikovalo grad, ali su ostali i veliki delovi grada koji su i dalje bili turska varoš", objašnjava arhitekta Tihomir Dičić.

Dunavska i Savska varoš

Beograd su, pored Tvrđave, činile Dunavska varoš ili nemački deo i Savska varoš ili srpski deo, svaka sa svojim predgrađima.

Pre austrijskog osvajanja u nemačkom delu, današnjem Dorćolu, živeli su isključivo Turci, a kada su se oni povukli iz Beograda, cilj nove vlasti je bio da se u taj deo dosele nemački trgovci i zanatlije koji su u potrazi za boljim životom došli u Beograd.

"Današnja Dušanova ulica po Doksatovim projektima je proširena i iznivelisana, a umesto krivih sokaka napravljene su prave ulice, čiji je pravac bio od tvrđave ka glavnim kapijama kojima se ulazilo u grad", kaže pisac Željko Vuk.

Na današnjem Dorćolu nalazile su se kuće za najviše oficire, kao i kompleks zgrada jezuitskog samostana sa vojnom apotekom, školom i crkvom.

Podignute su palate, kasarne, bolnica, apoteke, pivara, solana, manastiri i škole, pa i dve srpske crkve i novi mitropolijski dvor. Oko naselja su prvi put izgrađeni bedemi zvezdastog oblika po ugledu na srednjoevropske i zapadnoevropske gradove tog doba.

Doksat je polako postajao prvi beogradski urbanista, a Beograd je postajao pravi moderni grad u duhu baroka. Međutim, fasade na novim građevinama nisu bile onakve kakvim zamišljamo zgrade kitnjastog baroka.

"Beograd je imao jednu svedenu verziju tog baroka. Jedan miran barok koji je odgovarao senzibilitetu vojske, veoma strogo, monumentalno i bez mnogo ukrasa", ističe autorka izložbe Vesna Bikić.

Arhitekta Dičić objašnjava da barok u habzburški Beograd nije došao iz Italije.

"Došao je sa severa, iz Austrije, a njega odlikuju, na primer, strmi krovovi. Tako da je Beograd više dobio tu centralnoevropsku nego baroknu nit, koja je potekla iz Italije", objašnjava Dičić.

Odlazak prvog beogradskog urbaniste

Posle 20 godina naporne izgradnje baroknog habzburškog Beograda, dolazi do ponovnog rata između Austrije i Turske.

Na putu ka Vidinu, gde je predvodeći svoje jedinice trebalo da zaustavi napredovanje osmanske vojske, Nikolas Doksat de Morez stigao je do tvrđave u Nišu 12. septembra 1737. godine. Tu ga je sačekala naredba da mora da zameni obolelog generala Lojtruma, dotadašnjeg komandanta tvrđave.

"Krajem septembra pred Nišom se pojavilo 20.000 Tatara i janjičara sa 150 topova, spremnih da samo u jednom jurišu povrate grad. S druge strane, po Doksatovim pismima, grad je branilo 3.000 članova posade, od toga, zbog bolesti sposobno tek nešto više od 2.000 ljudi", kaže Vuk.

Kako je turska vojska bila superiornija od austrijske, Doksatu je ponuđena kapitulacija. On saziva Ratni savet kako bi sa oficirima razmotrio turske uslove o predaji.

"Nedostajalo je i municije i papira za patrone. Pored toga, zalihe hrane i vode bile su na minimumu, a pristup reci nije bio moguć. Kako se nikakva pomoć od strane austrijske vojske nije očekivala, a da bi spasili vojsku i civile od pokolja, oficiri su prihvatili ponudu da sa naoružanjem, uključujući i topove, i svom opremom napuste utvrđenje i budu ispraćeni do Paraćina...", opisao je razloge kapitulacije austrijske vojske Željko Vuk u svojoj knjizi "Doksat – neimar baroknog Beograda".

Tako se austrijska vojska povukla iz Niša, koji je ponovo potpao pod tursku vlast. Doksat je sačuvao živote svih pet hiljada vojnika, ali je zbog povlačenja bio optužen za veleizdaju.

Tako je prvi beogradski urbanista, koji je od turske kasabe napravio grad regulisan pravilnim ulicama, u kratkom postupku osuđen na smrt.

U ranim prepodnevnim satima 20. marta 1738. godine – Doksat je započeo svoje poslednje jutro uz čaj i molitvu. Očekivao je da će smrt doći brzo i da će je on dočekati bez straha i bez ijednog ispuštenog krika. Smatrao je da nije veleizdajnik, da je dao sve da se očuva celovito habzburško carstvo i da sačuva živote vojnika. Nakon jutarnjeg rituala, ispijanja čaja i molitve, sveže obrijan odveden je na početak današnje Knez Mihailove ulice gde ga je pred mnogobrojnim Beograđanima čekao dželat. Smrt nije bila brza. Došla je tek iz trećeg puta. Međutim, Doksat ne ispusti nijedan krik.

Nestanak baroknog Beograda

Nije prošlo ni dva meseca od pogubljenja Nikolasa Doksata de Moreza kada se turska vojska našla pred Beogradom, u kojem je vladala do tada najveća epidemija kuge koja je zadesila austrijsko carstvo.

Habzburška monarhija nije iskoristila sve odbrambene potencijale koje je stvarala tokom dve decenije. Beograd je gotovo bez borbe predat Turcima i ubrzo je počeo da gubi svoj barokni izgled. Skoro sva izgrađena zdanja su porušena.

Do danas najviše od baroknog Beograda ostalo je na Kalemegdanskoj tvrđavi. Očuvane su samo Leopoldova kapija i Kralj kapija u Gornjem gradu, kao i kapija Karla Šestog u Donjem gradu i Veliki barutni magacin. U Gornjem gradu sačuvan Veliki bunar, nama poznatiji kao Rimski bunar i ostaci Malog barutnog magacina i blokhauza, u kojem su 2008. godine pronađeni mnogi predmeti korišćeni u to vreme.

Koliko je brzo Beograd izgubio svoj barokni izgled, pokazuje i činjenica da skoro nijedna građevina nije ostala očuvana ni u beogradskoj varoši. Osim jedne kuće u Ulici cara Dušana 10 koja tri veka odoleva vremenu. Ona je bila jedna u nizu sedam istovetnih kuća i predstavljala je novi vid stanovanja i trgovine.

"To je kuća koja ima dućane u prizemlju, a sprat je predviđen za stanovanje. Ona je veoma bitna, jer je Ulica cara Dušana sačuvala regulaciju ulice koja se u potpunosti podudara sa austrijskom regulacijom. Fasada je plošna, nema ornamenata, ali to ne znači da ranije nije imala, nego su vremenom otpali i nisu obnovljeni", kaže arhitekta Tihomir Dičić.

Nekadašnji barokni trgovi samo se naslućuju u jezgru grada, u izgledu glavnih saobraćajnica i blokova zgrada, a nekadašnji varoški bedemi stoje kao podsećanje na barokna vremena u obrisima Kosančićevog, Topličinog i Obilićevog venca.

"Porušena su sva utvrđenja, bedemi koji su okruživali varoš, sve kuće višespratnice, između ostalih guvernerova palata i mitropolitska rezidencija, a širom grada niču minareti", kaže Nika Strugar.

Tako barokni Beograd odlazi u nepovrat, a ponovo mu se vraća orijentalni izgled. 

Željko Vuk u svojoj knjizi navodi da su maljevi odjekivali Beogradom sve do polovine 1741. godine, kada je pod ruševinama nestao i grob graditelja Beograda Nikolasa Doksata de Moreza.

"Prašina i šut koji su prekrili grad po rušenju objekata i baroknih obeležja prethodnih vladara kao da su pritisli grudi poslednjeg muškog potomka dinastije Habzburga, cara Karla Šestog", napisao je Vuk.

Zapisano je da je car na samrtničkoj postelji 20. oktobra 1740. godine pokazivao na svoje grudi neprestano ponavljajući:

"Beograd je uzrok moje smrti... Osećam tu ceo Beograd kako me svojom težinom guši".