Kako je nastao tipičan „beogradski salonski“ stan između dva rata

Kako vrednost i lepota građevine zavise od njenog unutrašnjeg prostora, udobnosti i higijenskih uslova, enterijer čini dušu zgrade. Pored toga, na osnovu strukture stambenog prostora možemo dobiti informacije na koji način se odvijao privatni život neke porodice. Enterijer stambenog prostora bio je jedan od ključnih elemenata samoreprezentacije ekonomske, kulturne, ili intelektualne elite međuratnog Beograda, predstavljajući okosnicu njegovog javnog života.

Prvi korak u prelasku iz javne u privatnu zonu bio je ulazni hol. Hol predstavlja prvi reprezentativni prostor, pored pružanja slike o kvalitetu stanovanja trebalo je da ostavi i snažan utisak na gosta. Stoga su arhitekti posebnu pažnju posvećivali projektovanju hodnika, izboru materijala i dizajnu detalja.

Na polju prostorne organizacije enterijera modernizam je doneo izvesne novine, kao što su briga o funkcionalnosti prostora i zadovoljenje higijenskih uslova. U međuratnom periodu nastaje koncept „beogradskog“ stana.

„U međuratnom periodu prostorna organizacija stana u velikoj meri je tipizirana, čak 70 do 80 procenata stanava projektovano je po istom principu, takozvanog 'beogradskog' ili 'salonskog' stana. On je podrazumevao najčešće postojanje dva ulaza – jedan za vlasnike, odnosno stanare, drugi za poslugu, budući da je posluga bila sastavni deo većine porodica srednje klase i imućnijih građana“, navodi dr Vladana Putnik Prica, naučni saradnik Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Primetna je dihotomija koja definiše „beogradski salonski” stan. Sa ulične strane nalazile su se reprezentativne prostorije – salon, spavaća soba, kabinet, budoar, u zavisnosti od veličine stana i finansijskih mogućnosti vlasnika, dok su sa druge strane bile pomoćne prostorije namenjene posluzi – kuhinja, soba za poslugu, ostava i eventualno druge pomoćne prostorije koje je povezivala trpezarija kao centralna prostorija.

U odnosu na period pre Prvog svetskog rata, kupatilo i toalet su gotovo obavezni. Do tada to nije bio slučaj, ali uvođenjem kanalizacije i adekvatne infrastrukture, elektrifikacije, pa čak i telefona, što je postalo uglavnom standardno u međuratnom periodu, vidimo nastajanje jedne tipične prostorne organizacije, dodaje Putnik Prica.

Kompleksnost reprezentativnih prostora koji su se delili prema različitim funkcijama svakodnevnog, bogatog društvenog života evropske aristorkratije, prenet je u određenoj meri na višu, pa čak i srednju klasu. U Beogradu je u međuratnom periodu za dobro projektovan životni prostor smatrana mogućnost njegove transformacije za potrebe proslava i svečanosti s većim brojem gostiju. Tako se na osnovu brojne dokumentacije može uočiti jasna razlika u uređenju takozvanih primaćih soba i sasvim privatnih prostora.

„Javni prostori unutar stana su, pre svega, trpezarija i salon, reprezentativni prostori rezervisani za goste, za prijeme, koji treba da predstave intelektualni profil stanara, njihov materijalni status, ukus, obrazovanje, jednostavno da ih definišu kao ličnosti i pozicioniraju u tadašnjem javnom, kulturnom životu Beograda. Nasuprot tome postoje privatni prostori – spavaća soba, pomoćne prostorije, kuhinja – koji nisu rezervisani za goste, već isključivo za porodicu“, napominje Putnik Prica.

Muški i ženski prostor

U međuratnom periodu u stanovima je postojala i rodna podela na muške i ženske prostore, koja vodi poreklo iz vremena vladavine Osmanskog carstva, kada su turske kuće imale tradicionalnu podelu na selamluk i haremluk. Između dva svetska rata ženskim prostorijama su smatrani budoar, spavaća soba i salon određen za primanje gostiju domaćice. U slučaju da nisu posedovale svoje prostore privatnosti, žene su često sedele uz prozore. Muške sobe bile su tradicionalno prostorije u kojima su muškarci obavljali svoje svakodnevne aktivnosti – kabinet i biblioteka.

„Kada je u pitanju beogradska stambena arhitektura imamo određene primere, naročito kod imućnijih građana, gde je radna soba, soba za gospodu ili soba za pušenje, takozvani ‘heren cimer’, rezervisana uglavnom za domaćina i njegove muške goste, dok je eventualno budoar ili neki od salona, u slučaju da ih je porodica imala više, bio rezervisan za domaćicu i njene goste. Postoji izvesna dihotomija u kom prostoru borave muškarci, a u kom žene. Po svedočenjima, neki muškarci uopšte nisu zalazili u pomoćne prostorije i kuhinju, čak nisu ni znali kako im izgleda kuhinja. Za domaćicu to svakako nije važilo, bez obzira što je imala poslugu, kuhinja je, opet, bila tradicionalno njena zona“, ističe naučna saradnica.

Koliko god privatni prostor bio neka vrsta zaklona od spoljašnjeg sveta, enterijer predstavlja upravo odnos stanara prema svetu.