Između prve i poslednje žrtve logora Sajmište – dva imena iz porodične istorije sećanja

U sredu, 20. aprila, na keju između Starog tramvajskog i Brankovog mosta na Savi ekipe "Gradskog zelenila" užurbano poravnavaju tek izniklu travu dok šmrkovi iz creva cisterne sa vodom brišu blato sa staza oko Spomenika Staro Sajmište.

Na spomenik se dugo čekalo, punih 50 godina od završetka Drugog svetskog rata, otkriven je u aprilu 1995. godine. Političke prilike i neprilike pomerale su datume i mesto za postavljanje spomenika. Tekst na spomeniku primeren političkom trenutku, odokativnih 100.000 žrtava, "rodoljuba, učesnika Narodnooslobodilačke borbe, žena, dece, staraca...".

Slična slika i u kompleksu predratnog beogradskog Sajmišta, kasnije logora. I tu užurbano čišćenje prilaza SUBNOR-ovoj ploči postavljenoj 1984. godine na mestu gde je deceniju ranije stajala ploča sa identičnim tekstom. Jedna rečenica sa pobrojanih 40.000 "svirepo mučenih i ubijenih ljudi iz svih krajeva naše zemlje". 

Kroz ovaj logor su prvo prošli beogradski Jevreji i Jevreji dovedeni iz drugih mesta u Srbiji i tada je logor nosio ime "Jevrejski logor Zemun". Potom, logor menja ime u "Prihvatni logor Zemun" i na kraju "Sajmište". Logorom su upravljali Nemci, ali je kasnije predat na upravljanje NDH-a na čijoj teritoriji se logor i nalazio. Otuda su u logor tokom 1943. i početkom 1944. godine dovođeni i logoraši iz Stare Gradiške i drugih ustaških logora. Među njima i moj pradeda Vasa Aralica i njegov sin, dedin brat Rajko.

Broj zatočenih i stradalih u tom logoru nikada nije utvrđen. Mesto stradanja nikada nije adekvatno obeleženo, a postojeći objekti menjali su namenu i vlasništvo. I danas se na mestu nekadašnjeg logora mogu naći restoran, mehaničarske i vulkanizerske radnje, a tu su svoje mesto nalazile i teretane i vrtići.

Ove godine, konačno, trebalo bi da i u praksi zaživi ideja o Memorijalnom centru "Staro Sajmište".

Uzimajući samo raspon broja žrtava na obeležjima koja i danas stoje na mestu ili obodu logora, 40.000 i 100.000, govori više o nama kao potomcima stradalih i o državi čiji su to bili građani. Zbog toga između prve i poslednje žrtve ovog logora želim da upišem i dva imena iz porodice moje majke.

Porodična istorija sećanja

Pradeda Vasa Aralica iz sela Gašnica, opština Bosanska Gradiška. Između dva svetska rata odlazi u Ameriku, ali se vraća kada mu se razbolela žena Jovanka. Jedina sačuvana fotografija je ona snimljena u Beogradu 1931. godine.

Nepunu godinu nakon stvaranja Nezavisne Države Hrvatske počeo je i progon, hapšenje i ubijanje Srba na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine, pa tako i onih iz Posavine i Potkozarja. Većina ih je ubijena ili odvedena u logore 1942. godine.

Pradeda Vasa i deda-stric sprovedeni su u logor "Stara Gradiška" 1942. godine. Kada su tačno dovedeni na Sajmište ne znam, verovatno krajem 1942. ili početkom 1943. godine, a nepoznati su i datumi njihove smrti.

Jedina sačuvana fotografija na kojoj se nalazi Vasin sin Rajko snimljena je takođe u Beogradu, u foto-radnji 'Pijade' 1932. godine. Na fotografiji se uz Rajka nalazi i dedin drugi brat Đuro Aralica (na fotografiji u sredini) koji se nastanio u Beogradu po osnivanju Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca.

Rajko je sa pradedom Vasom takođe odveden prvo u NDH logor "Stara Gradiška", a zatim u logor "Sajmište".

Moj deda Miloš došao je sa 16 godina u Beograd 1922. godine gde je već bio njegov stariji brat Đuro. Oženio se mojom bakom Pavom rođenom Ćurić iz Bosanske Dubice i zasnovao porodicu. Moja majka Rada (Raca) najmlađa je od šestoro dece Miloša i Pave Aralice.

Posle rata, od obe porodice, preko Crvenog krsta deda i baba su pronašli samo moju Nanu, Radosavu Aralicu, najmlađu dedinu sestru, koja je sa 16 godina odvedena u logor u Nemačkoj.

Dok je kupila žito, ustaše su joj ubile dve sestre, nju su ostavili i odveli u logor. Dedin brat Đuro i sestra Radosava nisu imali dece.

Za sudbinu pradede Vase i brata Rajka saznali su od čoveka koji je bio sa njima u logoru i svedočio njihovu smrt. Prvo je umro Rajko, a posle i pradeda Vasa. Izmučeni od rada, batina i bolesti, umrli su gladni i žedni, gledajući u Savu.

Iza Rajka je ostao sin Milan, dok je njegova ćerka Milica odvedene u dečiji logor "Jastrebarsko" i o njenoj sudbini se ništa nije saznalo posle rata. Nana je živela u nadi da ju je neko ipak uzeo iz logora i spasao od smrti.

Sa druge strane reke u Beogradu, ne znajući za sudbine Vase i Rajka kao i za druge postradale u NDH-a, rat su preživeli dedin brat Đuro, deda i baba sa tada petoro dece: Dušankom, Vasom, Jovankom, Jovanom i Draganom. Moja majka rođena je posle rata, 1948.

Dedu ne pamtim, umro je pre mog rođenja 1969. godine, a bake Pavu i Nanu pamtim i sa nežnošću ih se sećam jer su unele radost u moje detinjstvo.

Čovek koji je ispričao dedi za njegovog oca i brata zvao se Rajko Rnjak, živeo je posle rata u Novom Sadu, i moji baba i deda su ga obilazili. Rnjak je preživeo logor 'Sajmište' tako što je uspeo da pobegne.

Deda i deda-stric nisu dočekali ni spomen-ploču na Sajmištu iz 1974. i 1984. godine. Nana je sklopila oči na Blagovesti 1995. godine, dve nedelje pre nego što će otkriti spomenik Staro sajmište pored Save. Nikada se nije prošetala tim kejom. 

Ima neke simbolike što 22. april i Dan sećanja ove godine pada na Veliki petak, najtužniji hrišćanski praznik. Dan stradanja i smrti ali i nade da će oni koji su postradali na Sajmištu konačno vaskrsnuti iz nemara i dobiti Memorijalni kompleks.

Jer ja sam svojoj porodici zahvalna što me nije učila da mrzim, da delim ljude po naciji, veri ili ideologiji, već na dobre i loše. Zbog toga im dugujem – nezaborav.