Militarizacija srpske države u poznom srednjem veku i njena vlastela na prelazu epoha

U ovonedeljnoj emisiji Riznica govorimo o militarizaciji srpske države u poznom srednjem veku (kraj 14. veka i 15. vek) i njenoj vlasteli na prelazu epoha. Okolnosti, da ovaj istorijski period predstavlja vreme intenzivnih osmanlijskih napada na srpsku državu i vlastelinske posede, dovode do redefinisanja uloge srpske vlastele, prvo, u doba depota Stefana Lazarevića, a nastavlja se u vreme vladavine despota Đurđa Brankovića. Dolazi do promene poreskog sistema, načina plaćanja, upravne organizacije, tipovi poseda srpskih velikaša. Pored baštine, kao starog oblika svojine, javlja se i pronija, kao tip poseda koji se davao za vojnu službu. Pronija, posed, koji nije bio nasledni, vladar je mogao velikašu da oduzme u svakom trenutku, ako bi procenio da mu više nije lojalan. Ovaj način nagrađivanja, pronijom, započeo je kralj Milutin, a jača u vreme despota Stefana Lazarevića.

U ovonedeljnoj emisiji slušamo kako se srpska vlastela prilagođavala u novonastaloj situaciji poznog srednjeg veka, a čućemo, između ostalog, kako je i zbog čega, istaknutom i prebogatom vlastelinu, jednom od vlasnika rudnika Novo Brdo, čelniku Radiču oduzeto ktitorstvo nad njegovim manastirom Vraćevšniciom (posvećen Svetom Đorđu) kod Gornjeg Milanovca. Doduše, primeri oduzimanja manastira i crkava ktitorima, vlastelinima, nije nepoznata pojava i oslanja se na Dušanov zakonik i deo kada se oduzimaju ktitorska prava.

Poslednji primer oduzimanja ktitorskih prava je u slučaju čelnika Radiča kome, poveljom despota Đurđa Brankovića i njegovog sina despota Lazara, od 1456. godine, manastir Vraćevšnicu, sa posedima, oduzimaju i dodeljuju na doživotno uživanje gračaničkom mitropolitu Venediktu (Crepoviću) koji je usled turskih osvajanja izgubio svoju mitropoliju. Zašto se to desilo i ko je moćni čelnik Radič, koji se zamonašio na Svetoj Gori, uzevši ime Roman i živeo u manastiru Kastamonitu, koji je obnovio svojim sredstvima, slušamo u današnjoj emisiji.

Gost Riznice je istoričar dr Miloš Ivanovič, viši naučni saradnik Istorijskog instituta Beograd.

Autor i voditelj: Dušanka Zeković