Dante i muzika

Rad na Komediji Dante je započeo oko 1307. i završio ga je neposredno pred smrt 1321. godine. Smatra se jednim od najznačajnijih književnih dostignuća na italijanskom jeziku, a istovremeno i jednim od najvećih ostvarenja u celokupnoj svetskoj literaturi. Kasnije će Đovani Bokačo ovom delu pridodati epitet božanstevna, i u tom obliku će ostati poznata do današnjih dana. Ovaj narativni spev sumira celokupno Danteovo iskustvo u njegovim političkim, teorijskim i filozofskim stremljenjima i podeljeno je u tri dela : Pakao, Čistilište i Raj. Formalna struktura se zasniva na kompleksnim numeričkim simetrijama vezanim za broj tri – od trideset tri pevanja do same strofe od tri stiha, takozvane tercine. Naravno broj tri u hrišćanskoj teologiji ima posebno značenje, ukazujući na sveto trojstvo kao na vruhunski princip stvaranja i postojanja. Danteovo putovanje kroz Pakao, preko Čistilišta do Raja je istvremeno izuzetno jednostavno i linearno, a opet ekstremno složeno. On uspeva da spoji mnogostruke priče, alegorijske narative, da uvede predskazanja, osvrtanja na prošlost, učene digresije, teorijska razmatranja u gotovo neprekinutom lancu metafora i aluzija u kojima se u potpunosti prožimaju istorija i mitološka fikcija. S obzirom na to da se radi o jednom od najvećih poetskih dostignuća u istoriji čovečanstva, interesantno je napomenuti da muzičari nisu rado posezali za Danteovim stihovima kao izvorom svoje umetnosti, moguće i zbog određenog pijeteta koji su negovali spram idealne poetsko-muizčke harmonije Danteove poezije. Tek je XIX vek doneo promenu u odnosu muzike spram Božanstvene komedije, kada je narativno bogatstvo ovog dela 'uzburkalo' maštu romantičarskih kompozitora koji su u domenu programske simfonijske muzike i opere počeli da daju svoja viđenja određenih delova ovog speva, odnosno svoja tumačenja samog Danteovog života, njegove ljubavi prema Beatriče i transcedentne prirode uzdizanja pesnika od pakla od raja.

Franc List se sa Božanstvenom komedijom susreo u Parizu, a zatim je, tokom putovanja u Italiju tridesetih godina 19. veka iskoristio priliku da podrobnije prouči Danteovu i Petrarkinu poeziju. Ubrzo nakon toga, List je napisao prve skice za klavirsko delo inspirisano Božanstvenom komedijom – Dante sonatu, koju je završio tek 1849. godine, krenuvši da u međuvremenu zapisuje ideje za istoimenu simfoniju.

Kompozitorova inicijalna namera bila je da napiše delo inspirisano serijom ilustracija Danteovog speva nemačkog slikara Đovanija Bonaventure Đenelija, sa idejom da se pomenuti crteži projektuju na platnu tokom izvođenja simfonije, no od ove zamisli je brzo odustao. Na premijeri 1857. godine delo je naišlo na negativan prijem kod publike i tadašnje kritike, prvenstveno zbog izuzetnog lošeg izvođenja, te je List dve godine kasnije rearanžirao ovu simfoniju za dva klavira. U odnosu na jednostavačnu klavirsku sonatu, simfonija je bila zamišljena u nekoliko stavova - tačnije tri, u odnosu na postojeće delove samog poetskog predloška: Pakao, Čistilište i Raj. Vagner, sa kojim se List konsultovao tokom rada na ovom delu, savetovao ga je da izbaci stav Raj, smatrajući da nije ni u ljudskoj mogućnosti da zamisli niti u muzici da dočara carstvo nebesko. Tako se u konačnoj verziji nalazi dvostavačna simfonija sa Magnifikatom na kraju, koji se bez pauze nadovezuje na Čistilište, i u kojem se pojavljuju dečji odnosno ženski glasovi. Uloga Magnifikata nije bila da dočara rajske radosti, ali je dala mogućnost za stvaranje ličnih impresija rajskog sveta.

Inače, List je tokom života razmenjivao pisma sa italijanskim kompozitorom Đovanijem Pačinijem, a kontakt među njima je omogućila Listova učenica i Pačinijeva nećaka - Marija Đuli. Pačini je tako Listu poslao upravo partituru svoje Dante simfonije, koju je komponovao povodom proslave 600 godina od rođenja Dantea Aligijerija koja je priređena u Firenci 1865. godine. Delo je premijerno izvedeno na večernjem svečanom koncertu, uz prigodne kompozicije Donicetija, Mabelinija i Magacarija, koje svedoče da je u tom trenutku, tek nekoliko godina pre Ujedinjenja Italije, Dante dobio ulogu simbola italijanske nacije i kulture.

Na kraju emisije čućete prvi deo simfonijske poeme Dante Enrikea Granadosa, premijerno izvedenu 1908. godine. Granados je za potrebe ovog dela, iskoristio dve epizode iz Božanstvene komedije, premda je često isticao da mu je originalna inspiracija bilo stavaralaštvo engleskog pesnika i slikara - i predvodnika prerafaelita Dantea Gabrijela Rosetija. Granados, naime, nije želeo da samo prikaže priču iz Božanstvene komedije, već i da predstavi svoje lične impresije o životu i samom delu. Premda je Granados inicijalno imao ideju da komponuje četiri stava, samo su prva dva stava ostala završena: Dante i Vergilije i Paolo i Frančeska. Impozantnom orkestracijom kompozitor je napravio distinkciju od ostvarenja zasnovanih na motivima iz španske muzike, stvarajući delo u kojem su jasni uticaji Sezara Franka, Gabrijela Forea i naročito Riharda Vagnera, prvenstveno zbog česte upotrebe hromatike.

Urednice emisije Jelena Damjanović i Ksenija Stevanović