Muzej zvuka

Pomalo dezorijentišućeg i eteričnog zvuka, koji je Bendžamin Frenklin opisao kao „neuporedivo sladak”, a Paganini ga nazvao „anđeoskim”, glas harmonika, ili staklena harmonika, bila je izum 18. veka. Ipak, proizvođenje zvuka korišćenjem staklenih posuda bilo je poznato još od 9. veka, dok je fenomen dobijanja tonova trenjem vlažnim prstima po obodu čaša bio dokumentovan još u renesansi, kada je u svojim teorijskim radovima o njemu pisao Galileo Galilej. Međutim, tek je 1743. godine irski pronalazač Ričard Pakeridž ovu ideju realizovao u praksi, koristeći čaše ispunjene različitim količinama vode kako bi se postigla potrebna tonska visina, na kojima se sviralo povlačenjem prstiju po njihovim obodima. Pakeridž je ovaj instrument nazvao Serafim, ali su se pojavljivali i nazivi kao što su muzičke čaše, glas harfa i drugi.

Tokom svog boravka u Evropi 1761. godine, američki državnik i pronalazač Bendžamin Franklin je prisustvovao koncertu u Kejmbridžu na kojem je na ovakvom instrumentu svirao Edmund Delaval. Želeći da usavrši instrument, čiji ga je zvuk očarao, Frenklin je osmislio verziju sa trideset sedam staklenih činija različitog prečnika, koje su bile postavljene horizontalno oko gvozdene osovine koja se okretala pomoću pedala, a čijim bi se dodirivanjem stvaralo trenje, odnosno proizvodio ton. Frenklin je ovaj instrument nazvao armonika prema grčkoj reći za harmoniju, dok je svoju premijeru doživeo 1762. godine. Instrument je istog trenutka stekao veliku popularnost, te su dela za glas armoniku, između ostalih, napisali Mocart, Betoven i Karl Filip Emanuel Bah.

Međutim, posle nekoliko decenija, glas armonika je počela da izlazi iz mode, između ostalog i zbog tvrdnji da njen zvuk ima neobičan uticaj na ljudsku psihu. Savremenici su tvrdili da „glas harmonika previše stimuliše nerve, bacajući izvođača u depresiju, a potom u mračno i melanholično raspoloženje koje je prigodan metod za sporo samouništenje”. U Nemačkoj je 1835. godine i zvanično zabranjena, a kao obrazloženje su navedeni sledeći razlozi: da zvuk ovog instrumenta plaši životinje, da izaziva prevremene porođaje, da može da obori i najjačeg čoveka za sat vremena, kao i da izaziva smrt izvođača koji na njoj sviraju.

Činjenice, naravno, ne mogu da potvrde ni jedan od ovih navoda, već je pre bila reč o tome da se muzička moda, tokom četvrte decenije 19. veka, promenila. Muzika je sve više napuštala relativno male koncertne dvorane aristokratskih dvorova, i selila se u velike javne koncertne sale 19. veka. Veliki broj muzičkih instrumenata doživeo je transformaciju u ovom periodu, koja je išla ka postizanju što jačeg tona, kako bi posetioci ovih priredbi mogli da ga čuju. Kao što je delikatno čembalo zamenio klavir, onakav kakav ga danas poznajemo, tako su i gudački i duvački instrumenti dobili na punoći i snazi zvuka. Krhki zvuk staklene harmonike nije mogao da se prilagodi ovom razvoju, te je sudbina instrumenta tako bila zapečaćena.

Urednica emisije: Ivana Neimarević