125 godina od rođenja Josipa Slavenskog

Josip Štolcer Slavenski rodio se 1896. godine u Čakovcu, kao najstarije dete u porodici pekara i seoskog citraša Josipa Štolcera i Julije Novak. Građansku školu završio je u rodnom gradu, gde je položio i ispit za pekarskog kalfu. Prvo muzičko obrazovanje dobio je u Varaždinu, gde je istovremeno radio kao pekarski pomoćnik i privatno učio muziku. Posle neuspelog pokušaja da se upiše u Muzičku školu Hrvatskog glazbenog zavoda, odlazi na muzičke studije u Budimpeštu, gde mu je profesor bio i Zoltan Kodalj, ugledni mađarski kompozitor, etnomuzikolog i pedagog. U Budimpešti je upoznao i rad Bele Bartoka u vezi sa prikupljanjem i proučavanjem muzičkog folklora, što je odlučujuće uticalo na njegovo stvaralačko opredeljenje.

Početak Prvog svetskog rata prekida njegove studije u Budimpešti, kada se vraća porodici u Čakovec i među prijatelje u Varaždin. Tada donosi odluku da - u skladu sa slovenskim karakterom svoje muzike - promeni prezime. Najpre se potpisuje kao Štolcer Slavenski, a potom jednostavno - Slavenski. Novo prezime legalizovao je 1930. godine.

Nakon prvih kompozitorskih uspeha - poput onog koje je doživelo izvođenje Nokturna za orkestar 1920. godine u Zagrebu - Slavenski odlazi na muzičke studije u Prag. Na Praškom konzervatorijumu, jednoj od najznačajnijih muzičkih institucija Evrope, nastavlja i završava studije kompozicije kod Vićeslava Novaka.

Po povratku u domovinu, Slavenski u Zagrebu započinje svoju profesionalnu pedagošku karijeru radeći u Srednjoj školi Muzičke akademije, ali intenzivno i komponuje. Sve što tada preduzima kao muzički stvaralac, prate brojne pohvale. Stvaralački intenzitet tog razdoblja krunisan je za tadašnje prilike izuzetnim uspehom. Naime, na festivalu savremenog stvaralaštva Dani kamerne muzike u Donauešingenu 1924. godine izveden je njegov Prvi gudački kvartet. Za Slavenskog se zainteresovala i čuvena izdavačka kuća „Šot i sinovi" iz Majnca, koja je u narednim godinama objavila veći broj njegovih dela. Tako su kompozicije Slavenskog izazivale i sve veću pažnju inostranih izvođača.

Godine 1925. Slavenski se nastanjuje u Beogradu, gde najpre radi kao nastavnik u Drugoj muškoj gimnaziji i u Muzičkoj školi. Od 1937. godine predaje u Srednjoj muzičkoj školi pri Muzičkoj akademiji i ta škola danas nosi njegovo ime. Šireći svoje umetničke vidike, iste godine boravi u Frankfurtu, gde izučava elektronske muzičke instrumente. Posle oslobođenja postaje profesor Muzičke akademije u Beogradu i na toj dužnosti ostaje do smrti - 30. novembra 1955.

Duboko vezan za rodno tlo, Slavenski je ostao veran svom izvornom stvaralačkom opredeljenju - kako tokom studija u Budimpešti, Pragu i Parizu, u vrtlogu tadašnjih lutanja evropske muzike, tako i u kasnijim periodima. On je prihvatio savremene kompoziciono-tehničke postupke, ali se njegova stvaralačka orijentacija prevashodno oslanjala na široka i neispitana područja folklornog muzičkog izraza.

U stvaralaštvu Josipa Slavenskog jedno od najistaknutijih mesta zauzima Simfonija Orijenta za soliste hor i orkestar iz 1937. godine, prvobitno nazvana Religiofonija. U nizu od sedam stavova Slavenski je predočio odnos čoveka prema osnovnim problemima života i smrti.
Slavenski je orkestru posvetio nekoliko dela. Među njima posebno mesto zauzima orkestarska svita Balkanofonija iz 1927. godine. U tom ostvarenju Slavenski je inventivno obradio folklorne motive iz raznih balkanskih krajeva - iz Srbije, Albanije, Turske, Grčke, Rumunije, Međimurja i Bugarske.

Delo Haos za orkestar dopunjen orguljama iz 1932. godine predstavlja stav monumentalno zamišljenog ostvarenja, kosmičke vizije pod nazivom Heliofonija, tj. nedovršene muzike za film o postanku Sunčevog sistema i pojavi života.

Klavirske kompozicije Josipa Slavenskog nisu mnogobrojne. Izuzev dva dela većih razmera - a to su Jugoslavenska svita iz 1921. i Sonata za klavir iz 1924. godine - ostalo su uglavnom minijature i obrade napeva i igara sa balkanskih teritorija. Nastala u ranom razdoblju kompozitorovog rada, ta dela su privukla pažnju inostrane publike zahvaljujući tome što ih je, kao i druga ostvarenja Slavenskog, publikovala izdavačka kuća „Šot" iz Majnca.

Posebno mesto u opusu Josipa Slavenskog pripada kamernoj i horskoj muzici.

Prvi gudački kvartet - ostvarenje zahvaljujući kojem je ime Slavenskog zablistalo u međunarodnim okvirima - posvećeno je veličanstvenoj Betovenovoj Fugi op. 133.

Ciklus Pesme moje majke za alt i gudački kvartet iz 1944. godine kompozitor je zamislio još tokom studija u Pragu. Četiri stava tog ostvarenja zasnovana su na pesmama iz Međimurja, koje je Slavenski zapamtio u detinjstvu. Pojedine horske minijature Josipa Slavenskog mogu se meriti sa njegovim najznačajnijim delima većeg formata. Na prvom mestu u tom pogledu jeste obrada narodnog napeva Voda zvira za mešoviti hor iz 1916. godine, koja predstavlja jedno od dela uzorne transpozicije folklorne umetnosti.

Smelošću izražajnih sredstava i originalnim kompozitorskim postupcima, muzika Josipa Slavenskog ostala je jedinstvena sve do danas.