Đaci u Velikom ratu

Redakcija školskog programa reprizira dokumentarno-igranu seriju "Đaci u Velikom ratu", od 2. decembra, u 09.30 na Drugom programu. Serija se bavi važnom i nedovoljno obrađenom temom školovanja srpskih đaka tokom Prvog svetskog rata, kako u inostranstvu, tako i na okupiranoj srpskoj teritoriji.

Uoči Prvog svetskog rata, Srbija je, gotovo istovremeno sa velikim evropskim zemljama, donela zakon o obaveznoj osnovnoj školi. Ipak, u mnogim delovima Evrope, pa i u Srbiji početkom 20. veka, on je važio samo na papiru: od ukupnog stanovništva, nepismenih je bilo 76,97 odsto, a među ženama čak 92,64 odsto.

Iako je po objavi rata, Ministarstvo prosvete i crkvenih poslova pokušalo da reguliše održavanje nastave, osnovne škole radile su neredovno, po skraćenom programu, sa malim brojem učitelja, jer je većina bila mobilisana. Prva škola u okupiranoj Srbiji otvorena je u Beogradu, sredinom februara 1916. godine. Okupacione vlasti nabavljale su udžbenike iz Austrougarske, odakle je dolazilo i nastavno osoblje, uglavnom vojna lica koja su u civilnom životu bila učitelji i nastavnici. Početkom januara 1916. austrougarske vlasti objavljuju Osnovne principe za osnivanje osnovnih i srednjih škola u okupiranim oblastima Srbije, prema kojima je škola ustrojena tako da od učenika stvori buduće poslušne građane Austrougarske. Deca su učila pisanje, čitanje i računanje, uz strogu disciplinu naročito u starijim razredima, kako bi se oblikovali korisni i pokorni građani i podanici. Đaci su učili na srpskohrvatskom jeziku, koristila se latinica, a srpskim nastavnicima je bilo dozvoljeno da predaju samo ručni rad; do kraja rata, te stege postepeno popuštaju, pa počinju da predaju i srpski učitelji, koji govore i o srpskoj istoriji. U bugarskom okupacionom delu, situacija je bila mnogo teža i haotičnija. Zabranjeni su udžbenici iz nacionalne istorije, kao i dela mnogih srpskih pesnika i pisaca. Bugarske okupacione vlasti htele su da potpuno bugarizuju srpske đake, kroz snažnu propagandu, ali i teror. Deci su menjana imena, uveden je bugarski jezik, čak su i junaci srpske narodne poezije na časovima predstavljani kao Bugari. Spaljivane su srpske knjige, a svedoci su tvrdili da je osam dana gorela vatra na kojoj su spaljene knjige biblioteke u Prokuplju. Roditelji su oštro kažnjavani ako nisu slali decu u školu, pa je zbog svega toga i otpor stanovništva u bugarskom okupacionom delu bio znatno veći.

Kada je u oktobru 1915. došlo do zajedničke ofanzive združenih nemačkih, austrougarskih i bugarskih snaga, srpska vojska je počela povlačenje ka jugu. Sa njom je pošlo mnogo civila, pa i dece sa roditeljima, rođacima, a prema dostupnim podacima, oko 700 dece išlo je samo.

Posle mukotrpnog prelaska Albanije, gde su mnogi ostavili živote usled iscrpljenosti, bolesti, napada neprijatelja, deca su sa vojskom i bližnjima stigla na Krf, gde im je organizovana nastava. Srpska vlada, koja je nastavila rad na Krfu početkom 1916. dogovorila se sa francuskim vlastima da veliki broj dece nastavi školovanje u Francuskoj. Veliku ulogu u tome imao je Ljubomir Davidović, tadašnji ministar prosvete i crkvenih dela. Njegovim zalaganjem, nemali broj mladih našao se u školskim klupama raznih zemalja umesto na bojištima Prvog svetskog rata. Ovaj profesor zoologije još pre rata sproveo je razne reforme u oblasti prosvete, približavajući zakone o školstvu evropskim. Za vreme ratnih razaranja nalazi se na Krfu, kao ministar prosvete i crkvenih dela. Uz svakodnevne vesti o stradanju srpskih mladića na frontu, izgubivši i vlastitog sina, najvažniji zadatak koji postavlja pred sebe je –školovanje đaka i studenata koji su sa vojskom prešli dug, mučan put do Grčke. Davidović je posebno insistirao na njihovom nastavku obrazovanja u inostranstvu, kako bi, po završetku rata, zemlju podigli na noge mladi, školovani ljudi.

Francuska nije slučajno bila zemlja u kojoj se tokom Prvog svetskog rata školovalo najviše srpskih đaka. Još pre rata, njen kulturni uticaj u Srbiji bio je veoma izražen, a ova zemlja doživljavana je kao simbol slobode. Tokom 1915. i 1916. godine, srpski đaci stigli su brodovima u Francusku. Svi oni toplo su dočekani, i odmah raspoređeni po školama i francuskim porodicama. O francuskoj podršci srpskom narodu svedoče naslovne strane i brojni članci iz francuskih novina tog vremena. Ipak, najvažnija je bila toplina francuskih građana koju su svakodnevno pokazivali prema srpskoj deci.

Pored Francuske gde se tokom rata obrazuje najviše srpskih đaka, Velika Britanija, Tunis, Rumunija, Rusija i druge zemlje postaju nastavne baze gde se u različitim uslovima održava nastava za srpske đake, uključujući i onu u vagonima voza u pokretu.

Po oslobođenju zemlje, ti mladi ljudi, školovani na raznim stranama Evrope i sveta, donose novine u srpsku nauku, umetnost i način života. Iz školskih klupa u Francuskoj, Velikoj Britaniji, Italiji, Švajcarskoj i drugim zemljama, izašla su buduća velika imena, poput dr Dragiše Mišovića, dr Dragoljuba Sretenovića, fizičara Vitomira Pavlovića, književnika Rastka Petrovića, Dušana Matića, Rada Drainca, Aleksandra Vuča, i drugih, koji su značajno uticali na kulturu i nauku u novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

Urednici: Tatjana Cvejić, Nataša Drakulić

Scenario: Nataša Drakulić, Kristina Đuković, Maša Vujošević

Izvršni producent: Svetlana Bandić

Direktor fotografije: Petar Vujanić, Milan Ljubinković

Reditelj: Maša Vujošević