Kupatila rimskih rudara podno planine Goč

Lokalitet Jablanica, u Plešu, smešten je u pitomom pejzažu planine Goč, na nadmorskoj visini od 620 m i tu su otkriveni arhitektonski ostaci kasnoantičkog kupatila. Zaštitna arheološka istraživanja započeta su još 2014. godine, pod rukovodstvom dr Marije Marić, arheologa Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo. Iako su iskopavanja započela kao zaštitna, značajni rezultati omogućili su nastavak istraživanja tokom protekle godine. Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije obezbedilo je sredstva za geofizička istraživanja, koja su potvrdila sumnje da je reč o većem kompleksu antičkih građevina, najverovatnije tipa vile rustike.

Pre toga, taj kraj nije bio predmet ozbiljnijih arheoloških studija, a jedino se raspolaže podacima sa rekognosciranja šireg prostora jugoistočnih padina te planine. Otkriveni ostaci antičkog kupatila verovatno su predstavljali deo većeg kompleksa – vile rustike ili vikusa (rimsko selo) u okviru rudonosnog pejzaža Goča. To je navelo da se projekat istraživanja usmeri i na ostala nalazišta u široj okolini koja bi mogla biti u funkcionalnoj vezi sa lokalitetom Jablanica. Tako, u obližnjem selu Strmenica postoje ostaci utvrđenja, a u neposrednoj okolini nalazišta registrovane su i topionice metala uz poznata rudišta na širem prostoru Goča. Ta nalazišta uslovno se mogu posmatrati kao mikrocelina nastala ispod rudišta u višim delovima planine. Osnovni preduslov za rudarenje na Goču čini prisustvo olovno-cinkane rude, koja se na tom području javlja zajedno sa zlatom i bakrom. O eksploataciji i preradi rude u antičkom periodu na tom prostoru, svedoče ostaci zgure nastale pored topioničarskih peći na nekoliko lokaliteta u blizini. Novija iskopavanja znatno su izmenila doskorašnju sliku o kasnoantičkoj ekonomiji, te ne samo da su potvrdila rudarske i metalurške aktivnosti tokom kasne antike već su dobrim delom rasvetlila i proces reorganizacije privrednih aktivnosti i promene u ruralnom pejzažu.

Osim u velikim antičkim gradovima na prostoru centralnog Balkana, kao što su Singidunum, Viminacijum, Naisus, Ulpijana i Skupi, antička kupatila smeštena su i uz utvrđenja na dunavskom limesu (Margum, Ušće Porečke reke, Talijata, Pontes i Egeta), na obodima rudničkih teritorija (Lisović, Žujinci, manastir Banjska i Bace), u rudarskim utvrđenjima i vikusima (Guberevac–Pruten, Sočanica, Ravna i Kučajna), u neposrednoj blizini rudarsko-metalurških punktova, u okviru putnih stanica (Mansio Idimum, Mansio Municipium i Ad Fines), kao i u carskim kompleksima (Romulijana i Medijana).

Iako je prva pojava kupatila u rimskim provincijama na Balkanu zabeležena u I veku, njihova masovnija gradnja vezana je za III i IV vek i često se napominje da su verovatno bila deo većeg objekta (vile) ili naselja (vikusa). Pojava vila rustika na centralnom Balkanu u kasnoj antici takođe se smatra elementom urbanizacije ruralnih predela, najčešće bogatih različitim resursima, posebno rudom, u ovom slučaju. U periodu kasne antike dolazi do reorganizacije ekonomskih aktivnosti usled kolapsa gradske ekonomije, te se privredno težište pomera ka ruralnim predelima, bliže resursima. Nosioci tih promena bili su pripadnici lokalne elite, od kojih su mnogi vršili administrativne dužnosti u gradovima i uporedo učestvovali u organizaciji rudarske oblasti. Zahvaljujući svom administrativnom radu u funkciji carskog interesa, sa verovatno značajnim političkim uticajem, pripadnici elita su mogli steći posede oko rudnika i svoje privatne poslove preneti na teritoriju van grada. Naseljavanje ruralnih teritorija, posebno u blizini rudnika i metalurških centara, nije bilo primamljivo za život elitnog sloja, te dolazi do spontanog preoblikovanja pejzaža i izgradnje novih objekata (vila i/ili kupatila), koji su bili simbolična predstava njihovih vlasnika. Za razliku od vila, koje su posredno bile uključene u administrativni i organizacioni sistem regije, kupatila su građena isključivo radi iskazivanja simbolične predstave rimske vlasti, što u kasnoj antici postaje moda, a možda želja i navika, ili čak potreba i nerimskog stanovništva. Ostaje još pitanje da li su ti objekti u centralnobalkanskim provincijama bili privatnog ili javnog karaktera, ili kombinacija te dve vrste vlasništva.

Tako su kupatilo u Jablanici i ostali lokaliteti na Goču i severnim i zapadnim padinama Kopaonika, doneli potpuno novu predstavu o Dardanskom rudarskom regionu, koji do sada nije ni posmatran kao deo rudarske oblasti.

Istraženi deo arhitekture kupatila zasad je preventivno konzerviran i obezbeđen od propadanja pod uticajem planinske klime, a lokalitet je u proceduri za proglašenje za nepokretno kulturno dobro – arheološko nalazište. Postoji nada da će Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije i ostali fondovi prepoznati značaj dobijenih rezultata dosadašnjih istraživanja, te obezbediti novac za konzervaciju istraženih delova, i naravno, dalja istraživanja.