Terazije – od „puste“ periferije, do glavnog trga

Beograd je jedan od najstarijih gradova Evrope. Mnogi istraživači, istoričari pokazivali su interesovanje za taj grad, beležeći svako novo saznanje u svojim izveštajima, kartama i planovima.

„Kuriozitet je da Beograd nikada nije bio selo, odnosno istorijsko urbano jezgro Beograda bilo je vezano za tvrđavu koja je bila vojni objekat. Naselje se razvijalo u podgrađima tvrđave i u njenom zaleđu. Spoljni zidovi Beogradske tvrđave bili su urbano jezgro grada dugi niz vekova. Tek u 19. veku, posle dobijanja hatišerifa, kada Srbija dobija autonomiju a knez Miloš nasledno pravo formiranja dinastije, kreće ideja o izlasku iz bedema Beogradske tvrđave", kaže Sonja Kostić, istoričarka umetnosti iz Urbanističkog zavoda Beograda.

Početkom 19. veka urbani deo Beograda činila je neposredna okolina tvrđave opasana dubokim šancem punim ustajale vode. U varoš sa krivudavim sokacima, raštrkanim kućama, sa nekoliko džamija, hanova i amama, ulazilo se kroz četiri kapije. Od glavne, Stambol kapije, na mestu kod današnjeg Narodnog pozorišta, polazila su dva najvažnija druma: Carigradski – današnjim Bulevarom kralja Aleksandra i Kragujevački – pravcem današnje Ulice kralja Milana. Dakle, sve dalje od Stambol kapije bila je pusta periferija.

Osim što su bile početna raskrsnica dva glavna puta, Terazije su postale značajne i zbog vode. Terazijski plato zauzima izvanrednu poziciju i odličnu visinsku kotu na beogradskoj gredi, te je bio idealna trasa za dve glavne vodovodne linije koje su napajale varoš u šancu. Tu je bila postavljena najveća i glavna crpna stanica pomoću koje je pijaća voda sakupljana i sprovođena u ostale delove grada. Te specijalne uređaje za vodu Turci su nazivali „terazijama", pa odatle potiče i samo ime centralnog dela današnjeg Beograda.

To je bilo zgodno mesto da se formira ulaz u grad i izlaz, znači trg-kapija. Tu su bili hanovi, karavan-saraji, zanatske radionice – jedno mesto koje je trebalo da predstavlja početnu poziciju i gradski ulaz, odnosno gradsku kapiju, kaže prof. dr Vladan Đokić, dekan Arhitektonskog fakulteta u Beogradu.

Postavši vladar autonomne srpske kneževine, Miloš Obrenović odlučuje da prestonicu iz Kragujevca premesti u Beograd. Zbog prisustva Turaka knez Miloš nije mogao da uređuje Beograd u okviru samog šanca, pa se odlučuje na širenje grada izvan zatvorenih okvira. Naseljavanje Terazija počelo je 1837. godine.

„Knez Miloš je, zbog prilične gustine i neuslovnosti života u okviru bedema Beogradske tvrđave, imao potrebu da istera iz grada zanate koji su pravili buku i bili prljavi: kazandžije i kovače. Nudio im je da izađu iz okvira varoši, van šanca i da se nasele na području Terazija. Motivisao ih je za to tako što je svakome ko je uzeo plac i uspeo da ga ogradi, davao u stvari za džabe", kaže Sonja Kostić.

Želeći Beograd za glavni grad Srbije, knez Miloš je jasno ocrtao svoj urbanistički i politički program za stvaranje novog, srpskog Beograda, koji bi bio potpuna suprotnost starom gradu. Taj najstariji urbanistički plan, koji je tretirao zonu grada van varoši u šancu, uradio je Slovak Franc Janke 1842. godine. S njim je počela prava urbanizacija Beograda. Milošev naslednik, knez Mihailo Obrenović, nastavio je stopama svoga oca kada je u pitanju modernizacija države, a samim tim i glavnog grada. Ostaće upamćen kao jedan od najprosvećenijih vladara, koji je, pored toga što je uspeo da istera Turke, želeo Srbiju da izvuče iz zaostalosti i srpsku prestonicu uredi poput Beča ili Pariza. Regulacioni plan, koji je sačinio prvi srpski urbanista, inženjer Emilijan Josimović, profesor Liceja i Velike škole, usvojen je 1867. godine. Tada je trasirana današnja Knez Mihailova ulica – kao najkraća veza između Tvrđave i varoši. Trasiranje ove ulice ujedno označava napuštanje stihijskog razvoja Beograda i višu etapu urbanizacije grada.

Terazije se menjaju. Turska kula za vodu je srušena, a na njenom mestu podignuta je spomen-česma u slavu povratka Obrenovića na vlast. Sade se kestenovi, zabranjuje plandovanje stoke na trgu. Beograd dobija električno osvetljenje 1880. godine a prva sijalica zasijala je u kafani „Kod Skupštine" – gosti su pred očima držali zagaravljena stakla da ih „jaka svetlost ne oslepi". Sa Terazija se uklanja kaldrma, postavljaju se kolovozi i trotoari, preko trga vozi zaprežni tramvaj a krajem veka i električni. Beograd više nije turska kasaba.

„To više nije bio trg-kapija, kako je bio zamišljen u trenutku kada je formiran, već je prerastao u neku vrstu društvenog centra, u mesto mnogih zbivanja, komunikacija, dešavanja. Počeli su da niču objekti društvenog standarda, objekti koji imaju centralne funkcije, tako da su Terazije polako postale centar Beograda", zaključuje prof. dr Vladan Đokić.

Beograd je bio i ostao glavna raskrsnica između istoka i zapada, severa i juga Evrope, pa su uticaji na arhitektonskom planu bili možda uočljiviji nego u nekim drugim oblastima. U baštini svoje graditeljske kulture Beograd ima ponešto od svake evropske metropole.

A Terazije, kao njegov najstariji i najvažniji trg, pretrpele su značajne transformacije: od blatnjave i šibljem zarasle oblasti gde se uzimala voda, do trga koji ima status kulturnog dobra grada.