Savindan ‒ školska slava

Sveti Sava, rođen pod svetovnim imenom Rastko, bio je raški plemić iz vladarske porodice Nemanjića, uticajni diplomata i prvi srpski prosvetitelj i arhiepiskop autokefalne srpske žičke arhiepiskopije, zakonodavac, književnik i hodočasnik, ali pre svega, utemeljivač srpske crkve, države i školstva.

Dan kada je umro, 27. januar 1236. crkva je ustanovila kao praznik kojim se obeležavaju njegov život i delo.

Sveti Sava, kao školska slava, slavi se od 1840. godine, na predlog Atanasija Nikolića, rektora Liceja u Kragujevcu. U odluci tadašnjeg Popečiteljskog prosveštenija, predstavnici državne i crkvene vlasti propisali su da se Sveti Sava proglašava za „patrona svih naših škola i da se najsvečanije proslavlja". Tradicija školske slave održavana je sve do 1945. godine, kada je odlukom tadašnjih vlasti ukinuta. Tek 1990. godine počela je ponovo da se slavi.

Kao mladić, Rastko je od oca, velikog župana Stefana Nemanje dobio na upravu Zahumlje. Ali ubrzo odlazi na Svetu Goru, gde se u ruskom manastiru Svetog Pantelejmona zamonašio i dobio ime Sava. Kasnije je, negde oko 1198. godine, sa svojim ocem, koji se takođe zamonašio i dobio ime Simeon, podigao manastir Hilandar, prvi i jedini srpski manastir na Svetoj Gori.

Po Savinom odlasku, u Srbiji je ubrzo došlo do rata za vlast između braće Vukana i Stefana Nemanjića. Posle izmirenja oko 1204. ili 1205. godine, pozvali su Savu da ih potpuno izmiri i on se vratio u Srbiju početkom 1208. godine.

Istovremeno se bavio prosvetiteljskim radom, nastojeći da približi svojim sunarodnicima osnove verske i svetovne pouke, da bi se 1217. godine vratio na Svetu Goru. Godine 1219. Sava je ubedio Vaseljenskog patrijarha i cara u Nikeji da odobre autokefalnost (samostalnost) srpske crkve sa statusom arhiepiskopije. Vaseljenski patrijarh Manojlo Prvi Carigradski imenovao je Savu za prvog arhiepiskopa Srbije.

Sava je ostao arhiepiskop sve do 1233. godine, da bi ga tada zamenio njegov učenik Arsenije Prvi Sremac.

Dva puta je putovao u Palestinu. Prilikom prvog hodočašća je podigao konake za srpske monahe u manastiru Svetog Krsta, nedaleko od Jerusalima. Potom je otkupio zemljište na brdu Sion i tu sazidao manastir za srpske monahe, dok je u Akri, tada palestinskom pristaništu, od Latina otkupio Crkvu Svetog Đorđa. Bio je ktitor i darodavac manastira Svetog Jovana Bogoslova.

Prilikom obilaska Siona, sa patrijarhom Atanasijem iz Jerusalimske patrijaršije arhiepiskop Sava je kupio kuću Svetog Jovana Bogoslova, u kojoj se održala Tajna večera. To sveto mesto je otkupio od muslimana, a platio je zlatom i srebrom koje je dobio od kralja Radoslava, svog sinovca. Prilikom drugog boravka u Svetoj zemlji, 1235. godine, sve svoje zadužbine, manastire i metohe poklonio je velikoj pravoslavnoj lavri Svetog Save Osvećenog, kojom su Srbi upravljali punih 130 godina. Pohodio je i darivao pravoslavni manastir Svete Katarine na Sinaju 1234. godine. Tu je proveo čitav časni post, moleći se za svoj srpski rod i sve hrišćane.

Po povratku sa drugog hodočašća, na poziv bugarskog cara Ivana Asena II dolazi u Veliko Trnovo, tadašnju bugarsku prestonicu. Tu je preminuo 27. januara 1236. i bio sahranjen. Njegov sinovac srpski kralj Vladislav, inače zet bugarskog cara Asena, posle godinu dana preneo je mošti iz Velikog Trnova u manastir Mileševu.

Po povratku u Srbiju, kralja Vladislava dočekali su arhiepiskop Arsenije I, Savin učenik, sveštenstvo, vlastela, kao i veliki broj običnih ljudi. Maja 1237. godine Savino telo je položeno u grob u Mileševi. Ubrzo potom Sava je i kanonizovan.

Poštovan još za života, Savin kult je naročito izgrađivan nakon njegove smrti. U srednjovekovnoj Srbiji njegov grob je postao mesto hodočašća. Njegovo ime postajalo je simbol srpskog naroda i svih očuvanih vrednosti, a Savin kult se razvio širom srpskih zemalja. Privržen tom kultu, poznati vlastelin Stefan Vukčić Kosača sebe je nazvao „hercegom od Svetog Save", po čemu je kasnije Hercegovina dobila ime.

U teškim vremenima ropstva pod Turcima Sava je među Srbima nazivan učiteljem, prosvetiteljem i novim apostolom. Prisustvo njegovih svetih moštiju imalo je za svakog Srbina izuzetan duhovni, ali i politički značaj.

Sa njegovim likom na zastavama, Srbi su dizali ustanke, sanjajući o slobodi. Kao odmazdu za jedan takav ustanak, Sinan-paša je naredio da se njegove mošti iz Mileševe prenesu u Beograd, i tu spale, na Vračaru, 1594. godine.

Uništavajući im najveću svetinju, Turci su želeli da Srbe potpuno obesvete. U tome nisu uspeli. Naprotiv, ne samo da nisu ugasili svest o svetiteljevom kultu u narodu nego su ga još više ukorenili. Sveti Sava je postao svesrpski simbol. Nacionalni svetitelj, simbol ljubavi, vere i nade.