Dragulj srednjeg veka – Jelena Lazarević

Ktitorsko delovanje porodice kneza Lazara obeležilo je srednji vek u srpskoj državi. Poput Nemanjića, iz čije porodice dolazi kneginja Milica, supruga kneza Lazara, podizani su hramovi, obnavljani i darivani već postojeći. Vrednost ktitorskog delovanja Jelena je usvojila posmatrajući svoga oca pod čijim su se ktitorstvom uzdigle Lazarica, potom Ravanica, Ljubostinja, zavetna crkva kneginje Milice, a despot Stefan Lazarević, podigao je Manasiju, želeći da bude veća i lepša od očeve Ravanice.

Jelena Lazareva rodila se 1365. ili 67. godine u prestonom Kruševcu, kao treća ćerka kneza Lazara i kneginje Milice. Odrastala je sa sestrama Marom, Draganom, Teodorom, Oliverom i braćom Stefanom i Vukom. Danas se samo može pretpostaviti kakva znanja i veštine je mogla da stekne na dvoru, ali je kako kazuju istorijske beleške, poznavala osnove grčkog jezika, hrišćansku tradiciju, svetovnu književnost. Sa bratom Stefanom delila je radoznalost za proučavanje prirodnih nauka ali i za književnost i istoriju.

Stasala je u lepu, učenu gospođu Lenu. Poznavala je pravila viteške borbe i, što je neuobičajeno za to vreme, posedovala vitešku opremu. Kao i njene sestre, sa nepunih 20 godina, 1386. udaje se za vladara Zete Đurađa II Stracimirovića Balšića sa kojim ima sina Balšu.

Znanje o uzdizanju kultrurnog nasleđa i buđenju duhovnosti, koje je stekla u svojoj porodici, prenela je i na porodicu Balšić. Zahvaljujući podršci supruga, bavila se ktitorskim radom, čuvanjem pravoslavne vere i neretko diplomatskim poslovima koje joj je suprug poveravao.

U emisiji otkrivamo i njenu spremnost da vešto pregovara sa Mlečanima, koji je poštuju, o njoj pišu kao o „slavnoj i velmožnoj gospođi”.

Nakon smrti prvog supruga, udaje se za vojvodu Sandalja Hranića Kosaču. Cernica i Ključ su pripadali Humskoj zemlji, smatra se da je upravo tu, pre nego što je otišao na Svetu goru rezidirao i sam Rastko Nemanjić. Tako je boravak Jelene Lazarević i zadužbinarstvo na ovom prostoru, moglo bi se reći, samo nastavak nemanjićke tradicije i u novoj porodici.

Otkrivena je crkva pod Markovim valom nadomak srednjovekovnog utvrđenja Ključ,prestonici porodice Kosača ali i trgovačkom, zanatskom centru u kojem su i Dubrovčani poslovali. Smatra se da je ktitorka manastira Jelena Lazareva Balšić Kosača jer je na ulazu crkve pronađen i stećak sa natpisom iz tog vremena.

Ktitorsko delovanje Jelena je zaokružila podizanjem hrama posvećenog blagovestima na ostrvu Beška, na Skadarskom jezeru i obnovom crkvu Sv. Đorđa, čiji je ktitor njen prvi suprug. U osami podiže i svojevrsni spomenik duhovnosti i pismenosti – Gorički zbornik, koji sadrži prepisku sa duhovnikom Nikonom Jerusalimcem.

Na ostrvu nara, kako ga zovu, svi dragulji srednjeg veka bili su na udaru novih bura i ratova. Sestrinstvo kome je manastir poveren, čuva sećanje na ktitore, čini manastir živim i duhovno i materijalno.

Autor emisije: Radica Smiljković

Reditelj: Bojan Vorkapić

Snimatelji: Duško Perić, Rade Bubalo, Goran Damljanović

Montaža: Vesna Grba