Sergej Rahmanjinov: opere „Aleko” i „Frančeska da Rimini”

Uloge tumače: bas-bariton Kostas Smoriginas kao Aleko i kao Lančoto Malatesta, sopran Kristina Mhitarjan kao Zemfira i Frančeska, tenor Andrej Danilov kao Mladi Ciganin i Paolo, bas Šavleg Armasi kao Starina i Vergilije, te tenor Dmitrij Galavnjin kao Dante. Horom Bavarskog radija i orkestrom Minhenskog radija diriguje Ivan Repušić.

Aleko je prva opera ruskog autora, koja je ujedno bila i njegov diplomski rad, kada je sa devetnaest godina završio studije kompozicije u klasi Antona Arenskog na Moskovskom konzervatorijumu. Ovo delo, napisano na libreto Vladimira Nemiroviča-Dančenka, po motivima narativne poeme Cigani Aleksandra Puškina je započela karijeru Sergeja Rahmanjinova. Naime, on je dobio najvišu ocenu i takozvanu "zlatnu medalju" Konzervatorijuma, koja mu je omogućila da bude publikovan klavirski izvod, kao i da se delo postavi na najprestižnijoj pozornici, u samom Baljšoj teatru. I ne samo da je premijera upriličena 1893. godine, već je mladi autor dobio i podršku Čajkovskog, koji je predložio da Aleko deli veče sa njegovom operom Jolanta.

Sam libreto je bio načinjen za potrebe diplomskog rada, tako da, iako je sastavljen samo od Puškinovih stihova, predstavlja neujedinjenu smenu numera koje zastupaju različite operske forme, ali bez veće dramaturške motivacije. Takođe, oslanja se i na tada svetsku opersku senzaciju – Kavaleriju rustikanu – unošenjem lirskog, orkestarskog, interemeca koji prethodi brutalnom ubistvu.

Rahmanjinov je pokušao da objedini operu korišćenjem tematskog materijala, kao što je lajtmotiv Aleka od tri tona, kao i upotrebom repriznih odseka. Veliki deo muzike se oslanja, što se od jednog studentskog dela i može očekivati, na tropove ruske i evropske opere, poput karakterizacije Cigana uz pomoć stereotipnog "orijentalnog" idioma preuzetog od Glinke i Borodina. Ali, najveći uzor je svakako Čajkovski, što se oseća u gipkim, melodičnim, vokalnim deonicama. Ipak, Rahmanjinov pokazuje izuzetnu kompozicionu zrelost i sasvim originalni lirski nerv, koji će u njegovom potonjem opusu doći do punog izražaja. Najpozatija numera iz ove opere je Alekova kavatina Ceo tabor spava, koja je postala popularna zahavljujući snimku Fjodora Šaljapina, te se, potom, ova prva opera Sergeja Rahmanjinova zadržala, sporadično, na repertoaru ruskih operskih kuća.

Ostvarenje Frančeska da Rimini je komponovano na libreto Modesta Čajkovskog, na osnovu Petog pevanja Božanstvene komedije Dantea Aligijerija. Premijera je upriličena u januaru 1906. godine u Baljšoj teatru, kada je izvođenjem dirigovao sam Rahmanjinov. Mišljenja oko ovog dela su podeljena. Za jedne tumače, ovo je najlošije opersko ostvarenje ruskog kompozitora, a za druge – uzbudljiva i emotivna priča koja je uspela i pored svih nedostataka libreta. Zasigurno najveća snaga ove opere leži u orkestarskom pismu i dramskom intenzitetu same partiture, a ne u njenim formalnim dimenzijama. Naime, sam prolog koji možemo razumeti kao simfonijsku poemu sa horom koji vokalizuje grešnike", je po svom obimu duži od obe dramske scene. Iz vrtloga grešnih ljubavnika, koji zauzimaju drugi krug pakla, Vergilije i Dante pozivaju Frančesku i Paola da ispričaju svoju priču.

Druga scena je dramski zanimljivija i nastala je u Italiji 1900. godine. Ona se bazira na radnji koju nam je ostavio Dante. Ostavši sami, Frančeska i Paolo, čitaju priču o preljubničkoj romansi viteza Lanselota i kraljice Ginevre, koja budi njihova dugo potisnuta osećanja. Rahmanjinov buđenje ljubavi Frančeske i Paola rešava na veristički način, možda čak i previše očigledno, sa, u operi do sada neprevaziđenim, poljupcem koji traje pedeset taktova, posle kojeg Lančoto upada i ubija ljubavnike. U epilogu, njihove grešne duše se vraćaju u vetroviti kovitlac drugog kruga pakla, dok su Dante i Vergilije ophrvani sažaljenjem, ali i užasom.

Urednica Ksenija Stevanović