Muzej zvuka – Retki instrumenti

Pomalo dezorijentišućeg i eteričnog zvuka, koji je Bendžamin Frenklin opisao kao „neuporedivo sladak”, a Paganini ga nazvao „anđeoskim”, glas harmonika, ili staklena harmonika, bila je izum 18. veka. Ipak, proizvođenje zvuka korišćenjem staklenih posuda bilo je poznato još od 9. veka, dok je fenomen dobijanja tonova trenjem vlažnim prstima po obodu čaša bio dokumentovan još u renesansi, kada je u svojim teorijskim radovima o njemu pisao Galileo Galilej. Međutim, tek je 1743. godine irski pronalazač Ričard Pakeridž ovu ideju realizovao u praksi, koristeći čaše ispunjene različitim količinama vode kako bi se postigla potrebna tonska visina, na kojima se sviralo povlačenjem prstiju po njihovim obodima. Pakeridž je ovaj instrument nazvao serafim, ali su se pojavljivali i nazivi kao što su muzičke čaše, glas harfa i drugi. Tokom svog boravka u Evropi 1761. godine, američki državnik i pronalazač Bendžamin Frenklin je prisustvovao koncertu u Kembridžu na kojem je na ovakvom instrumentu svirao Edmund Delaval. Želeći da usavrši instrument, čiji ga je zvuk očarao, Frenklin je osmislio verziju sa trideset sedam staklenih činija različitog prečnika, koje su bile postavljene horizontalno oko gvozdene osovine koja se okretala pomoću pedala, a čijim bi se dodirivanjem stvaralo trenje, odnosno proizvodio ton. Frenklin je ovaj instrument nazvao armonika prema grčkoj reči za harmoniju, dok je svoju premijeru doživeo 1762. godine. Instrument je istog trenutka stekao veliku popularnost, te su dela za glas harmoniku, između ostalih, napisali Mocart, Betoven i Karl Filip Emanuel Bah.

Međutim, posle nekoliko decenija, glas harmonika je počela da izlazi iz mode, između ostalog i zbog tvrdnji da njen zvuk ima neobičan uticaj na ljudsku psihu. Savremenici su tvrdili da „glas harmonika previše stimuliše nerve, bacajući izvođača u depresiju, a potom u mračno i melanholično raspoloženje koje je prigodan metod za sporo samouništenje”. U Nemačkoj je 1835. godine i zvanično zabranjena, a kao obrazloženje su navedeni sledeći razlozi: da zvuk ovog instrumenta plaši životinje, da izaziva prevremene porođaje, da može da obori i najjačeg čoveka za sat vremena, kao i da izaziva smrt izvođača koji na njoj sviraju. Činjenice, naravno, ne mogu da potvrde ni jedan od ovih navoda, već je pre bila reč o tome da se muzička moda, tokom četvrte decenije 19. veka, promenila. Muzika je sve više napuštala relativno male koncertne dvorane aristokratskih dvorova, i selila se u velike javne koncertne sale 19. veka. Veliki broj muzičkih instrumenata doživeo je transformaciju u ovom periodu, koja je išla ka postizanju što jačeg tona, kako bi posetioci ovih priredbi mogli da ga čuju. Kao što je delikatno čembalo zamenio klavir, onakav kakav danas poznajemo, tako su i gudački i duvački instrumenti dobili na punoći i snazi zvuka. Krhki zvuk staklene harmonike nije mogao da se prilagodi ovom razvoju, te je sudbina instrumenta bila zapečaćena.

Teremin je relativno nov instrument, tačnije jedan od prvih elektronski instrumenata u istoriji, a sagradio ga je 1928. godine ruski naučnik Lav Teremin, po kome je i dobio naziv. Teremin je jedinstven po tome što prilikom muziciranja ne postoji fizički kontakt između izvođača i instrumenta. Teremin se svira tako što izvođač ruke pokreće u elektromagnetnom polju koji sâm instrument emituje i koji ga okružuje, izazivajući ton veoma neobičnih karkateristika.

Materijalni dokazi sugerišu da su se drombulje koristile još u četvrtom veku pre nove ere u Kini. Iako engleski naziv ovog instrumenta – jevrejska harfa, sugeriše da potiče iz semitske kulture, drombulje su nastale u Aziji, a brzo su se proširile u kulturama turskih naroda. Danas postoji mnogo naziva za ovaj jednostavan instrument: u Aziji se najčešće naziva komuz ili gubuz, u Evropi se nazivao i „stara engleska truba", a u Francuskoj gimbard.

Ipak svim instrumentima je zajedničko da se ton, koji u osnovi ostaje uvek iste visine, proizvodi okidanjem metalnog jezička koji se postavlja unutar usne duplje, a otvaranjem i zatvaranjem usta, izvođač je u stanju da proizvede različite alikvote i tako kreira jednostavne melodije.

Koncerti za drombulje i mandoru Johana Georga Albrehtsbergera su jedan od retkih primera klasičnih kompozicija napisanih za ovaj instrument. Nastanak ovih dela može se objasniti zanimanjem koje su kompozitori galante epohe imali za narodne instrumente, te pored kompozicija za alpski rog, hardi-gardi i gajde Leopolda Mocarta, spadaju u korpus tih neobičnih ostvarenja u kojima se sreću „visoka” i „narodna” umetnost 18. veka.

Urednica emisije: Ivana Neimarević