Gde je i zbog čega je „Tatkova zemunica" posebno zaštićena

U danima vođenja borbi protiv okupatora, Mali Jastrebac je bio topografski veoma važna planina, dobrog položaja i nudio je veoma dobre, skoro idealne uslove za razvijanje borbenih dejstava, svih vrsta, bilo napadnih bilo u cilju njene fortifikacije ili manevarske odbrane. Nalazila se u neposrednoj blizini jačih neprijateljskih garnizona, među kojima se ističu: Niš, Aleksinac, Prokuplje i Doljevac. Sa planine su partizani Topličkog NOP odreda silazili prema neprijatelju i izvodili značajne borbene akcije.

Početkom avgusta 1942. godine, okupatori i njihovi saradnici, sa preko 20.000 učesnika, planirali su potpuno uništavanje partizana u Dobriču, odnosno na Malom Jastrepcu, koji su od početka pokreta 1941. godine neprekidno napadali okupatore i domaće pomagače. Partizani koji su mogli, sklonili su se u Istočnu Srbiju, preko Morave i u kruševački kraj.

Aćimovićeva potera počela je 10. avgusta i trajala je do 18. septebra 1942. godine. Bolesni i ranjeni partizani skrivali su se u zemunici na Bačevištu na Malom Jastrepcu, u Krajkovačkoj reci, i tamo su ostali skriveni dve noći. Trećeg dana,13. avgusta 1942. godine, zahvaljujući izdaji, nedićevci su uspeli da otkriju zemunicu.

Da ne bi pali živi neprijatelju u ruke, pet partizana izvršilo je samoubistvo u samoj zemunici: Nikodije Stojanović– Tatko, učitelj iz Stare Božurne i narodni heroj; Darinka Nestorović – Ljupče, studentkinja medicine iz Prokuplja; Borivoj Kurbanov, đak trgovačke akademije iz Niša; Miodrag Veljković – Karaman, ovčar iz Prokuplja; Milojko Nikolić – Duško, zemljoradnik iz Padine.

U proboj neprijateljskog obruča pošli su i poginuli na samom izlazu iz zemunice: Milun Tošić, metalski radnik iz Sečanice; Borivoj Milošević – Nikola, radnik iz Dudulajca i Borivoje Stanojević – Živko, radnik iz Dudulajca. Predali su se Dragomir Đorđević – Ilija, zemljoradnik iz Držanovca, zatim Živojin Milenković iz Klisurice i Živko Nikolić – Vitez, zemljoradnik iz Padine.

Sledećeg dana tela ubijenih partizana bila su izložena na trgu u Prokuplju. Uhvaćeni partizani su mučeni u zatvorima u Prokuplju i Leskovcu, a zatim oterani u logor na Crvenom krstu i streljani.

Kao znak sećanja na ovaj događaj na Malom Jastrepcu, na mestu pogibije Tatkove grupe, podignut je spomenik i uređena i konzervirana Tatkova zemunica, koja se i danas čuva i obilazi 13. avgusta svake godine. Kompleks je udaljen oko 25 kilometara od Niša.

U znak sećanja na žrtve ovog nemilog događaja podignut je spomenik sa uklesanim stihom: „Neka ovo kameno zdanje večno miluju, vetrovi i umivaju kiše planinske, neka ga iz ruku partizanskih ratnika, prihvate i do večnosti sačuvaju ruke, pokoljenja slobodarske Toplice".

U blizini zemunice je 1975. godine uređen prostor u čast učesnika pokreta otpora, a na inicijativu Saveza boraca Drugog svetskog rata.

Spomen područje „Tatkova zemunica“ čini spomenička kompozicija u prostoru koja se sastoji od osam segmenata, kao i spomen ploče memorijalnog karaktera. Područje je u drugom i trećem stepenu režima zaštite, i obuhvata površinu od 361 hektar.

U okviru zaštićenog područja se nalazi i crkva Sveti Vrači, a upravljač je JP „Srbijašume“.