Beograd: Od Uspenja Presvete Bogorodice do Beograda na vodi

Kada su, recimo, oko 1130. godine Ugri srušili Beograd i od njegovog kamena izgradili zemunsku tvrđavu, Vizantinci su odgovorili tako što su dvadesetak godina kasnije prešli Savu i srušili Zemun da bi kamenje vratili nazad i od njega opet sazidali Beograd. Taj začudni kameni ples mrtvih tvrđava koje oživljuju na različitim obalama reke jedan je od markantnijih vojničko-urbanističkih doživljaja ovog Grada kome tokom 23 veka njegove istorije nije falilo doživljaja. Ima, međutim, među svim tim građevinama potonulim u beogradsko tlo jedna zgrada koja se svojim duhovnim gabaritima i sveukupnim značajem izdvaja iz tog izranavljenog urbanog tkiva koje vekovi nisu štedeli.

Verovatno još negde u 12. veku, kada su Beogradom vladali Vizantinci, na povišenom platou Donjeg grada, onoj tesnoj prirodnoj terasi izbočenoj ispod Gornjeg grada, sagrađena je Saborna crkva pravoslavnog, vizantijskog Beograda, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. Teška istorija čekala je tu zgradu u vekovima koji su se nadvijali nad gradom na ušću Save u Dunav.

Dakle, sama godina prve gradnje gubi se u magli vremena, ali ono što zasigurno možemo znati je da se srpska kraljica Simonida, peta i poslednja žena kralja Milutina, kćerka vizantijskog cara Andronika II Paleologa, tokom svoje posete Beogradu 1315. godine poklonila čudotvornoj ikoni Bogorodice, glavnoj relikviji beogradskog Uspenskog hrama, o čemu piše arhiepiskop Danilo II, ispisujući biografiju kraljice Jelene Anžujske.

Dalja istorija crkve može se pratiti iz zapisa Konstantina Filozofa, biografa despota Stefana Lazarevića, koji, opisujući despotovu vladavinu Beogradom i veliku izgradnju koja se tada, na samom početku 15. veka dogodila, kaže kako je crkva bila posvećena „uspeniju prečiste Vladičice", da je crkva „presto mitropolita beogradskog, egzarha sviju srpskih zemalja" kao i da je oko crkve zasnovano „opštežiće", tj. manastirski kompleks koji označava poseban način života u kojem se sve deli i sve je kolektivna imovina. Konstantin Filozof, kao da joj tepa, zove je „velika crkva".

Doba despota Stefana

Despot Stefan Lazarević, došavši kao novi vladar i posednik u polurazrušeni Beograd koji je dobio na poklon od ugarskog kralja Žigmunda, počinje tu grandioznu gradnju koja će od Beograda načiniti velelepni evropski grad. Ta epoha, te 24 godine do despotove smrti 1427, predstavljaju veliko doba ovog grada, koje se više nikada u istoriji neće ponoviti. U svom graditeljskom naporu, despot će, uz gradnju moćnih zidina, citadele na platou Gornjeg grada i mnogih drugih građevina, obnoviti Uspensku crkvu, prizidati joj pevnice i zasnovati opštežiće. Nigde u zapisima Konstantina Filozofa, biografa despotovog, nećemo potom naći podatak da je ktitor crkve sam despot; pouzdan je to dokaz da je crkva postojala tu od ranije, i da despot nije hteo da prisvaja dostignuća onih na čijim je ramenima gradio svoj Beograd.

Najvredniji nalaz sa iščezle crkve Uspenja Bogorodice, pronađen 1967. u gomili šuta pri iskopavanju, je deo nadvratne mermerne ploče koja je stajala na glavnom portalu tog beogradskog sabornog hrama. Isklesan potezima koji više odgovaraju peru nego dletu, svrstavajući tako ploču u umetnine prvog reda, na svetlo dana je, posle pola milenijuma, izašao ktitorski natpis despota Stefana Lazarevića, kao jedini glas koji do nas stiže iz hladnih prostora beogradske crkve koju je razorilo vreme i ljudska sila.

Posle likovne predstave krsta sa Golgote, na ovom važnom kamenu piše: „V Hrista Boga blagoverni despot Stef... Beogradske obnovih mesto sie i prizidah pevnice i... pridržeš...". Više se nije moglo oteti od zemlje; nešto malo iskidanih reči jednog velikog vladara, kao odjek nekadašnje veličine i slave.

Dvadesetak godina po despotovoj smrti, sredinom 15. veka, kada je Beograd bio pod vlašću ugarskog kralja, uz Uspensku crkvu biće sagrađena Palata koja će biti mitropolitski dvor srpskog mitropolita, i čiji su značajni ostaci, sa arkadama nekadašnjeg trema koje sada dominiraju ovim spomeničkim zdanjem, pronađeni 1977.

Beligrad mahala

Opsada Beograda 1456. od strane sultana Mehmeda II El Fatiha (Osvajača), sultana koji je tri godine ranije osvojio Carigrad, donela je nova iskušenja Uspenskoj crkvi i Mitropolijskom kompleksu: dve kamene topovske kugle zabijaju se u krov Palate i prolaze do njenog poda. Mehmed II nije, međutim, uspeo sa svojom opsadom pa su se život, i stolovanje srpskih mitropolita u Beogradu, nastavili.

Ali, lišen potpore srpskih despota posle pada Smedereva i srednjovekovne srpske države, Uspenski kompleks u Donjem beogradskom gradu počinje polako da tone; pronađeni komadi maltera iz Palate svedoče o ovlaš nanesenoj poslednjoj boji u sada već sirotinjskom krečenju nekada veličanstvenog zdanja. I tako je na obale Save i Dunava, 1521. godine, stigao sultan Sulejman Veličanstveni. Njegovi topovi bili su prejaki za zidine Beograda.

Dana 29. avgusta 1521, turski vojnici ušli su u Gornji grad čime je jednomesečna opsada bila završena. Već sledećeg dana, bio je petak, Sulejman je u Uspenskoj crkvi koja je odmah pretvorena u džamiju, klanjao džuma-namaz, glavnu islamsku molitvu petkom. Krst je sišao sa krova crkve koja je, sa svojim svetim ikonama, bila „paladijum srednjovekovnog Beograda" (M. Popović, V. Bikić). Stanovništvo je, po naređenju sultana, preseljeno u Carigrad. Odlazeći sa poprišta velike bitke i iz svog grada, ljudi su sa sobom poneli znamenitu ikonu Bogorodice, i relikvije carice Teofane i Sv. Petke. U Carigradu su ti stanovnici Beograda dobili teren uz glavni gradski bedem da u njemu osnuju mahalu koja je dobila ime Beligrad mahala, i dozvolu da podignu svoju crkvu koju su, kao neku sen svoje beogradske crkve, takođe posvetili Uspenju Bogorodice.

A u gradu na ušću Save u Dunav ostali su samo zidovi: zvona su porazbijana jer Turci su uvek tako radili sa osvojenim gradovima, a freske prekrečene. Katedralna crkva Beograda krenula je na svoj put nestanka.

Budući, međutim, da je služila kao džamija, zgrada će se naredna dva veka održati na licu zemlje. U austro-turskim ratovima koji su usledili, zbrisane su, međutim, i Palata čiji su poslednji ostaci izronili pred nas 1977, i ostale zgrade kompleksa.
Ovozemaljski kraj crkve Uspenja Presvete Bogorodice usledio je 17. avgusta 1717, pri osvajanju Beograda od strane Evgenija Savojskog, kada je u jednoj od najjezivijih epizoda svih strašnih beogradskih kalvarija, eksplodirao turski barutni magacin ukopan u tlo u blizini Velike crkve. Srušene su tada sve zgrade Donjeg Beograda. U baroknoj rekonstrukciji grada koja je usledila neku godinu kasnije, obrušeni materijal sa Gornjeg grada zatrpao je ono što je bilo vidljivo od mitropolijske Palate, čuvajući ih tako za nas danas, dok su Austrijanci u nivelisanju terena uništili poslednje ostatke saborne crkve srednjovekovnog Beograda, ostavljajući nam slučajno, u šutu i mulju, samo fragment jedne mermerne ploče sa rečima jednog velikog vladara koji je prvi u istoriji Beograd načinio prestonicom Srbije.

Srednjovekovna crkva Uspenja Presvete Bogorodice ostaje tako za žitelje Beograda memento mori koji nam noću vraća dah prošlosti koju nismo uspeli da oblikujemo prema sebi, i života koji je, kao kratki bljesak sunca na pozlaćenom krstu Velike crkve, u jednom trenutku istorije bio naš beleg na Zemlji, da bi potom nestao u toj zemlji, ostavljajući nas da sanjamo molitve koje nikad nećemo izgovoriti.

21. vek: Arapski investitor, nemački graditelj i domaća klijentela

U međuvremenu prošli su vekovi. Beograd je preživeo još osvajanja, rušenja i građenja; godine 1739, po odredbama Beogradskog mira, Austrijanci su vratili Beograd Turcima i srušili sve što su u proteklih 20 godina podigli da moderna tvrđava, nastala na ruševinama Uspenske crkve, ne bi pala neprijatelju u ruke (opet ugarsko-vizantijski usud seljakanja kamenja), Karađorđe je u njemu 1806. sa svojim ustanicima pustio prvi glas slobode moderne Srbije, knjaz Miloš je primio Hatišerif, pa je njegov sin primio ključeve grada od Ali Rize, paše beogradskog, pa su došli Nemci: dva svetska rata, vojnici-junaci majora Gavrilovića na ovim su obalama brisani sa spiska Vrhovne komande, pa je došlo bombardovanje 6. aprila, pa tri godine kasnije bombardovanje Saveznika, oba su bombardovanja nekako pala na Uskrs, a onda su na red došli urbanisti i omladinci, 1948. je počela izgradnja Novog Beograda, kao logični nastavak bombarderske elegije koja će, međutim, ponovo nad ovim Gradom biti odsvirana 1999. godine, i opet su tu bili Saveznici koji sada nisu bili saveznici sa nama ali jesu između sebe. Tako je, usput, u trenutku kada je prvi put pogođena zgrada Centralnog komiteta Partije, danas Palata Ušće kojoj je upravo dozidana zgrada bliznakinja, novi Beograd ušao u Istoriju, jer je istorija na ovom ušću uvek obavezno podrazumevala krvavo ratno krštenje koje ne prašta ni ljudima ni arhitekturi.

I danas, samo par stotina metara uzvodno Savom od mesta na kome je, osam vekova ranije, sagrađena saborna crkva srednjovekovnog Beograda, Beograđani ponovo mogu da gledaju silni graditeljski napor oličen u arapskom investitoru, nemačkom graditelju i domaćoj klijenteli: Beograd na vodi, naselje modernog senzibiliteta i modernog shvatanja života uopšte, po ko zna koji put hrabro menja beogradske vizure obećavajući nove horizonte života na obalama beogradskih reka.

Naraslih visinskih gabarita koji višestruko nadvisuju fizičke dimenzije nekadašnjih bogomolja srednjevekovnog grada, Kula u Beogradu na vodi simbol je milenijumskih stremljenja ovog grada da se pred Vremenom uspravi i ostane čvrst. Pitanje koje se nameće je da li je visina gradnje, zacrtana na 160 ili koliko god metara, taj presudni faktor koji pred pokoljenjima obezbeđuje trajnost u pamćenju, i čvrstinu pred nastupajućim vekovima.

Stoga bi bilo sasvim umesno apelovati na investitore/graditelje Beograda na vodi da razmisle o jednoj kolateralnoj investiciji kojom bi finansirali projekat konzervacije i obnove Mitropolijskog dvora u Beogradu, čija je sadašnja prezentacija na nivou elementarnog predstavljanja kamenih ostataka koji prkose zemlji, a kojima je potrebna zaštita od vremenskih prilika, i adekvatna rasveta, i pokrivka, a pre svega adaptacija podrumskih i nadzemnih prostora koji bi od ostataka nekadašnjeg Mitropolijskog dvora načinili živ prostor kulture i umetnosti koji zrači svojom novom vitalnošću. Jer, inače, ako Beograd na vodi nastavi da raste dok Mitropolijski dvor kisne i mrzne se, postavlja se pitanje da li je to razuman odnos prioriteta u gradu koji je umeo da gleda u oči i Atili Hunskom i svim turskim sultanima dok je, kroz sve te vekove, čekao onaj čas kad će postati glavni grad Srbije.

Jer, naime, snaga crkve Uspenja Presvete Bogorodice nije ležala u visini i eleganciji kafića u njenom prizemlju; bila je tu, naime, jedna ikona Bogorodice koja je u mraku vekova, i kad je preseljena u Carigrad, i kad crkve već odavno više nije bilo nad zemljom, zračila nevidljivom svetlošću na naše male živote koji su se odvijali ovde, ili bilo gde u svetu.

Hoće li gradnja 21. veka imati tu koncentrisanu snagu volje njenih graditelja koja će ovom Gradu pružiti životnu energiju koja je svakom gradu neophodna da bi gurao kroz istoriju? Govorimo o snazi koju ne može da obezbedi ni beton ni sve njegove armature; govorimo o snazi ubeđenja da život nije samo puka egzistencija, sažvakana kora hleba, sastavljen kraj sa krajem ili, pak, preliven džep iz kog curi ekonomska dobit kojoj se u zube ne gleda. Da je život ustvari čisto verovanje u život i iskonsku Lepotu nastalu iz našeg uverenja.

Snaga zaveštanja Beograda 21. veka pokazaće se, dakle, tek u dubini trećeg milenijuma, onda kad se budući žitelji ovog Grada, bili oni Srbi, Sirijci, Kinezi ili ko zna ko, budu našli pred dilemom gde je, dođavola, bila ta kula nekadašnjeg Beograda na vodi?