Urbanistička slika međuratnog Beograda – luksuzne vile i oblakoderi nasuprot mahalama

Beograd je u međuratnom periodu postao glavni politički, kulturni i administrativni centar Kraljevine Jugoslavije, što je uslovilo migracije i ka prestonici. Stoga je imao i heterogenu strukturu stanovništva. Kako su ljudi hrlili u Beograd za poslom, postao je neophodan prostor za stanovanje sve većeg broja građana. A da li je beogradska opština imala pripremljen odgovor na novonastalu situaciju?

„Odgovor opštine i države na nedovoljan stambeni fond posle Prvog svetskog rata nije bio adekvatan. Procenjuje se da je u Prvom svetskom ratu stradalo od 25 do 30 procenata stambenog fonda Beograda. Do Drugog svetskog rata izgrađeno je svega pet stotina opštinskih stanova, što nije bilo ništa za narastajuće potrebe Beograda, tako da je vrlo brzo i pored socijalnog programa Opštine Beograd stambena izgradnja prešla u ruke privatnih investitora“, navodi Snežana Lazić, arhivski savetnik Istorijskog arhiva Beograda.

Beograd je u Kraljevini Jugoslaviji sačinjavao posebnu administrativnu celinu pod nazivom Uprava grada Beograda, izdovjenu iz banovina. U prvoj međuratnoj deceniji broj stanovnika u Beogradu je eksplodirao, porastao za 97,4 odsto, 1921. godine, od 135.000 do čak 266.000. U narednoj deceniji nastupilo je demografsko smirivanje, Beograd je 1941. godine imao 320.000, a sa 14 prigradskih opština ukupno 400.000 stanovnika.

„Generalnim urbanističkim planom koji je usvojen 1923. godine, predviđena je izgradnja novih kolonija na obodu grada. Postojale su i zone Beograda po visini izgradnje. Bilo je predviđeno da najreprezentativnije i višespratnice budu u centru grada, ka periferiji grada da idu takozvane kolonije, stambena naselja sa tipskim kućama, a zatim na kraju gradskog građevinskog reona jedan zeleni pojas. Za izgradnju tih kolonija po principu vrtnog grada, koji je bio jako popularan u tadašnjoj Evropi, posebno zalagao gradski arhitekta Jan Dubovi, jedan od najuticajnijih arhitekata modernog pravca u međuratnom Beogradu“, dodaje Lazićeva.

Tako su nastali Kotež – Neimar, Profesorska i Činovnička kolonija. U takvim uslovima stanovala je srednja ili viša srednja građanska klasa. Ljudi su uglavnom podizali stambene kredite kod Državne hipotekarne banke i zidali porodične kuće za sebe u tim naseljima. U samom centru grada nastajale su poslovno-stambene palate, koje su pored poslovng prostora imale izvestan broj tipičnih salonskih stanova koji nastaju u to vreme – tipičan beogradski stan „salonac”, ali njega su mogli da prište samo najbogatiji.

Dok su neplanska naselja, Jatagan i ostale „male“ i danas simbol jednog iščezlog vremena i marginalnog življenja, isušena bara na obodu Beograda preko noći je postala „obećana zemlja“ za ogorman broj siromašnih porodica i pojedinaca koji su dolazili u prestonicu u potrazi za novim životom.

„Na onoj drugoj strani od tih mahala nastaju vile. Formiraju se Senjak i Dedinje kao rezidencijalni prostori Beograda, ali tu su živeli samo najbogatiji građani – trgovci, industrijalci, političari... Jako je bilo popularno stanovanje u porodičnim kućama, verovatno zbog nasleđa srpske tradicije i navika, te otuda tolika popularnost vrtnog grada. Konceptu vrtnog grada najviše odgovaraju Profesorska i Činovnička kolonija“, napominje arhivska savetnica Istorijsko arhiva Beograda.

Što se tiče Opštine grada Beograda, ona je pokšavala da gradi radničke i opštinske stanove, kojih je bilo u Drinčićevoj ulici i još nekim mestima u Beogradu. Postojali su paviljoni u ulici Svetog Nikole, a i danas su sačuvani paviljoni u Humskoj ulici, koje je podigao poznati arhitekta i međuratni urbanista Branko Maksimović, ali to je bilo nedovoljno za toliki broj radnika u Beogradu.

Tehnička dokumentacija, kao deo fonda Opštine grada Beograda, jedan je od podfondova po kojima je Istorijski arhiv Beograda prepoznatljiv u kulturnoj i stručnoj javnosti. U depou prestoničkog arhiva, više od 16.000 predmeta projektne dokumentacije datira iz perioda između dva svetska rata.

„Dugo se nije znalo ko je arhitekta današnje Ustanove kulture 'Parobrod', zidane 1924. godine, a projektovao ju je Aleksandar Pop, učenik čuvenog Petera Berensa. Znači, te 1924. godine smo mi dobili prvu modernu zgradu u Beogradu, rađenu na postulatima Ota Vagnera, najreprezentativnijeg i najavangardnijeg svetskog arhitekte. Ona je jedan primer stambeno-poslovne zgrade, s tim što u njoj nisu stanovi rentirani, nego su bili namenjeni zaposlenima u firmi“, navodi Snežana Lazić.

Postojali su poslovni prostor i nekoliko stanova za direktora i zaposlene. Palata „Albanija“ je najkarakterističniji primer dokle doseže izgradnja poslovno-stambenih višespratnica u Beogradu uoči Drugog svetskog rata. To je prvi oblakoder na Balkanu, sa 11 spratova, sa mnogo stanova za iznajmljivanje i, kako naglašava arhivska savetnica Istorijskog arhiva Beograda, tu se vidi da je moderna arhitektura apsolutno ostvarena.