Stvaraoci Srbije – Božidar Knežević

Božidar Knežević se rodio u Ubu 20. 3. 1862. u porodici kneza Ive od Semberije, koji mu je bio deda. Završio je u Beogradu Prvu mušku gimnaziju (1880) i diplomirao na Istorijsko-filološkom odseku Velike škole u Beogradu (1884). Potom su usledile godine njegove profesure po gimnazijama širom Srbije.

Prvo zaposlenje je dobio u Užičkoj gimnaziji (1884–1889) neposredno po diplomiranju. U Užičkoj gimnaziji predavao je francuski jezik, istoriju i uvod u filozofiju. Kasnije je predavao u Niškoj (1889–1893, 1894–1899), čačanskoj (1893), Kragujevačkoj (1894) i Šabačkoj gimnaziji (1899–1902).

Godine 1899. položio je profesorski ispit sa temom Uticaj istoka na civilizaciju evropskih naroda. Prešao je za Beograd i radio je u Prvoj muškoj gimnaziji kao profesor (1902–1904), a od 1904. bio je pomoćnik urednika Srpskih novina i član Glavnog prosvetnog saveta.

Živeo je i radio u nepovoljnim prilikama i najbolji deo svog života proveo je po unutrašnjosti u teškim materijalnim uslovima. Ceo njegov život obeležen je krajnjom nemaštinom, trošenjem u tegobnom radu da bi se izdržavao tokom školovanja, mukotrpnim profesorskim položajem i brigom za svoju porodicu i brata, čestim premeštanjem po nalogu prosvetnih vlasti iz jedne u drugu gimnaziju, nedostatkom sredstava za istraživački i prevodilački rad, što mu je uz stalno saplitanje iz akademskih krugova, onemogućilo da se profesionalno izgradi i za života dobije potrebno priznanje naučnika i mislioca.

Uprkos svemu, uspeo je da upornim radom sam nauči jezike, da se posveti izučavanju filozofije, istorije i sociologije, što je s obzirom na tadašnju bibliotečku situaciju, tj. neadekvatnog i nedovoljno obuhvatnog fonda, neobrazovanost i intelektualnu nezainteresovanost palanačkog okruženja, bio veliki uspeh.

Njegov naučni rad bio je orijentisan na izučavanje nekoliko filozofskih disciplina: ontologije, epistemologije, etike i estetike. U rešavanju problema u osnovi je bio materijalista. Po njemu, priroda ili materija je celina koja ide pre svojih delova, čiji je permanenti uzrok. Zastupao je filozofiju pozitivizma i kao mislilac bio je samostalan. U svojoj filozofiji istorije dao je pesimističko tumačenje evolucije.

Njegovo mišljenje je da što se više uzdižemo na lestvici razvoja, srećemo se sa savršenijim bićima, ali tu savršenost plaćaju time što su krhkije građe i prvi propadaju, jer je to proces disolucije, koji je obrnut evoluciji: iščezava najpre ono što je postalo poslednje, a poslednje ono što je postalo prvo. Čovek kao poslednja i najsavršenija tvorevina prirode u opštem propadanju prvi dolazi na red.

O delu Principi istorije Ksenija Atanasijević kaže: "Veliko Kneževićevo delo Principi istorije sastoji se iz dva toma; prvi 'Red u istoriji', pojavio se 1898. godine, a drugi 'Proporcija u istoriji', objavljen je 1901. godine. Ovo delo među Jugoslovenima predstavlja prvi i jedinstven pokušaj izgradnje jedne filozofije istorije. U njemu je jedan autor izložio veliki broj svojih filozofskih pogleda na svet, čoveka i ljudsku istoriju. Ova gledišta su zasnovana na potpunoj i detaljnoj, mada ponekad i vrlo apstraktnoj argumentaciji."

Pred kraj života objavio je Misli, prvo u "Srpskom književnom glasniku" 1901. a potom i kao samostalnu knjigu 1902, a u drugom, dopunjenom izdanju u Beogradu 1914. godine. U toj knjizi u prvi plan je istakao svoju deističku religioznost i pesimizam kao osnovno osećanje epohe, a misao nazvao uzdahom duha: što je dublji duh, to je dublji uzdah.

Čovek je stvar kojoj bi se
poneki put i Bog obradovao,
a od koje se često i đavo
zastidi.
(citat iz Misli)

O ovoj knjizi Ksenija Atanasijević kaže: "Misli Božidara Kneževića vrlo su popularne; u njima on u sažetoj formi izlaže zapažanja i misli iz svog glavnog dela; međutim, u njima se takođe nalaze i razmišljanja autobiografskog karaktera. Ova nevelika knjiga misli otkriva tragove jednog duboko religioznog stava mislioca, ali takođe i njegove kosmološke i ontološke koncepcije. Ona isto tako otkriva i malo poznatu ličnost ovog mislioca. Zato nije nimalo čudno što je ova knjiga poštovana i čitana onako kako je malo knjiga poštovano i čitano."

Knežević je sarađivao i u "Prosvetnom glasniku" (1899, 1902–1904) i "Odjeku" (1904). Prevodio je sa engleskog jezika i bio prevođen. Njegovi najznačajniji prevodi: Istorija civilizacije u Engleskoj H. T. Berkla (Beograd, 1893–1894) i O herojima, heroizmu i obožavanju heroja u istoriji Tomasa Karlajla (Beograd, 1903). U Narodnoj biblioteci Srbije čuvaju se njegovi rukopisi.

Umro je u Beogradu 2. 3. 1905. godine.