Od bidermajera do Mediale u Istorijskom muzeju Srbije

O bogatom fondu Likovne zbirke i aktuelnoj izložbi razgovarali smo sa autorkom postavke – kustosom Tijanom Jovanović Češkom.

Na izložbi su predstavljena umetnička dela nastala u periodu od prve polovine 19. do sredine 20. veka. Imajući u vidu da je Istorijski muzej Srbije formiran 1963. godine u SFRJ, u kojoj meri je duhovna klima uticala na odabir artefakata u okviru Likovne zbirke muzeja? Koji su bili ciljevi i motivi?

– U početku je nabavka umetničkih dela usmerena za potrebe planiranih izložbi koje su bile značajno politički determinisane. Muzej je izložbama obeležavao političke jubileje nove države, kao i pobede u Drugom svetskom ratu.

S vremenom, kako se menjala politička klima u zemlji, Muzej je dobijao sve veću samostalnost u planiranju svojih programa i izložbenih aktivnosti, tako da se i interesovanje u tematskom pogledu širilo na različite segmente društva, a samim tim – i na izbor umetničkih dela.

Budući da je Likovna zbirka Istorijskog muzeja Srbije raznorodna u pogledu tema, motiva, stila – da li je to izazov za kustose i druge stručnjake, na koji način ih inspiriše?

– Zbirka prati razvoj srpskog slikarstva kroz dva veka. Iz tog razloga ona je jako zanimljiva, ali pre svega izuzetno zahtevna u pogledu planskog popunjavanja zbirke.
Savremeno društvo – svojim ekstremno brzim tehničkim razvojem, korišćenjem računara, interneta i brojnih sajtova – omogućava nam uvid u novu vrstu ponude umetničkih dela - onlajn, tako da je danas veoma teško napraviti selekciju u tako širokoj ponudi, a sa vrlo ograničenim sredstvima koja muzeji generalno dobijaju. Gotovo kompletan muzejski godišnji budžet za otkup mogao bi biti dovoljan samo za nabavku umetničkih dela.

Iz tog razloga, kada neka dela nepovratno odlaze van muzejskih zbirki zbog nedovoljne materijalne moći institucije, ponekad ovaj posao bude pomalo i frustrirajući, ali samo nakratko, jer je on zaista lep i svaki novonabavljeni komad naše umetnosti inspiriše brojnim nivoima poruka i informacija koje simboliše, i to ne samo u umetničkom pogledu.

Od osnivanja Likovne zbirke u Istorijskom muzeju Srbije, o njoj se starala Ljiljana Konstantinović, istoričarka umetnosti, koja je i započela formiranje te zbirke i koja je prikupila značajan broj radova tokom svog dugogodišnjeg rada u Muzeju?

– Da, ona je kompletan radni vek posvetila uvećanju ove zbirke i prezentaciji radova. Ja sam tek druga generacija kustosa, istoričara umetnosti, koja se bavi ovom zbirkom, pri čemu je ona znatno uvećana, i danas, posle više od pedeset godina postojanja Muzeja, ona broji više od 4000 eksponata. Značajan broj prikupljenih umetničkih dela omogućio je i njihovu katalošku obradu i prezentaciju, o čemu svedoče publikacije koje se odnose na tu zbirku.

Koliko puta je šira javnost imala priliku da vidi u javnom prostoru dela iz te likovne zbirke? Možete li navesti neke od zanimljivih projekata?

– Gotovo da nije bilo izložbe Istorijskog muzeja Srbije na kojoj nisu predstavljani radovi iz Likovne zbirke. Naravno, njihov broj je varirao u odnosu na teme i sadržaj izložbi. Isključivo umetničke izložbe bile su retke, ali ih je ipak bilo (možemo pomenuti „Slike iz logora Brane Mirkovića", „Skulptura Radoja Miloševića", „O herojima žrtvama i pobednicima – skulptura Istorijskog muzeja Srbije", i naravno, ovu poslednju – „Od bidermajera do Mediale, slikarstvo 19. i 20. veka u Istorijskom muzeju Srbije"). Od izložbi na kojima su likovna dela bila zastupljena u velikom broju svakako treba pomenuti: „Službeno odelo u Srbiji u 19. i 20. veku", „Proboj Solunskog fronta, oslobođenje, nezavisnost, ujedinjenje, Srbija i Crna Gora".

Čini se da na izložbi preovladavaju portreti. Pažnju nam je privukla priča o tome kako je nastao portret Hajduk Veljka. Naime, lik Hajduk Veljka, koji je poginuo 1813. godine, nije bio sačuvan i njegov portret je nastao na osnovu kazivanja njegovog brata Milutina Petrovića, a slikan je prema liku vojvode Petra Vukotića, tasta crnogorskog kneza Nikole, sa kojim je navodno imao sličnosti.

– Portret Hajduk Veljka je rad Pavla Čortanovića iz 1891. godine. Pavle Čortanović (1830–1903) ubraja se u najeminentnije slikare svoga vremena. Tokom saradnje sa Adamom Stefanovićem i Vincentom Kaclerom, sa kojima je realizovao niz litografija istorijske tematike, on se vezivao za romantičarske teme posvećene srpskoj istoriji pre svega srednjeg veka, naročito inspirisane kosovskim stradanjem. Iako je u svoje vreme bio ocenjen kao relativno prosečan umetnik, manje darovit od Adama Stefanovića, upravo je on bio inicijator obrade ovih tema koje su imale smisla u edukaciji mladih. Sam je isticao svoje želje pri opisu svoga dela „Porodice cara Lazara", 1860. godine: „... djela iz Povjesnice Srbskog naroda... kičicom živopisnom izobraziti i večnom spomenu naroda svog predati... da se iz njih mlad Srbčad i ostali Slaveni uče..."

Portret Hajduk Veljka nastao je krajem veka, kada je Pavle Čortanović, kao penzionisani učitelj crtanja u Beogradu, želeo da nastavi izradu svojih omiljenih istorijskih slika „kako bi poslednje dane svoga života završio rodoljubivim poslom koji je započeo još u mladosti svojoj".

Pored dela na kojima su prikazane istaknute ličnosti srpske vojske i dinastije Obrenović i Karađorđević, na izložbi se mogu videti i portreti Josipa Broza Tita. Koliko ih ima u Likovnoj zbirci i koji umetnici su ih radili?

– Iako Istorijski muzej Srbije svojim zbirkama hronološki istražuje vreme od praistorije, na našim prostorima, do danas, vreme Titove borbe u vreme Drugog svetskog rata i period njegove vlasti takođe su od velikog značaja za Muzej. Iako se tim vremenom mnogo preciznije bavi Muzej istorije Jugoslavije, u Likovnoj zbirci ima više portreta Josipa Broza Tita, izrađenih u različitim tehnikama. Najveći broj portreta izradio je Branislav Brana Mirković. Među njima je dosta crteža olovkom, flomasterom i tušem, ali i nekoliko portreta u ulju. Oni su slikani specifičnom tehnikom koju je Brana Mirković posebno razvio u posleratnom periodu, a kojom dominiraju pastozni nanosi u vidu nepravilnih, disharmoničnih linija – one daju određenu dinamiku slici koja je rađena u realističnom maniru. Pored portreta ovog umetnika, u Zbirci se čuvaju i portreti Tita nepoznatih umetnika, ali i interesantan portret koji je radio Dore Maj Klemenčič.

Iako ih u samoj Likovnoj zbirci nema mnogo, na izložbi su prikazani portreti dece – od predstavnika građanske klase 19. veka, do Titovog pionira. U kojoj meri se u tim portretima odslikava duh vremena u kome su nastali?

– Svaka umetnička slika je odraz vremena u kome je nastala bez obzira na temu koju prikazuje, samo je to nekada teže, a nekada lakše opaziti – pri iščitavanju brojnih poruka koje slika poseduje, a koje se ne odnose samo na njen umetnički status.
Dečji portreti su malobrojni, ali tim pre i vredniji za zbirku. Svaki od njih oslikava neko drugo vreme; dokumenti su ukusa i mode svoga vremena ili čak asociraju i na političku klimu, što je upravo i slučaj sa portretom dečaka Brane Jovanovića, Titovog pionira.

Pored portreta, pejzaža i religioznih kompozicija, zbirkom dominiraju istorijske teme. Na koje slike, teme i umetnike u tom domenu biste nam skrenuli pažnju?

– Umetnici su brojni, kao i istorijske kompozicije. Neke su veoma poznate javnosti i često izlagane, dok su neke druge bile dugo zapostavljane u ekspoziciji izložbi. Među najmonumentalnije svakako se ubrajaju „Boj na Ravnju" Mladena Josića, „Boj na Čegru" Bože Ilića, „Paljenje hanova" Đurđa Teodorovića. Dok je prva slika godinama izložena na stalnoj postavci u Konaku kneza Miloša, u Topčideru, dotle su druge dve već godinama skrivene u depou Muzeja i zbog svoje veličine retko su bile prikazivane javnosti, a danas im je potrebna i konzervacija. Istorijske kompozicije u muzeju odnose se na Prvi i Drugi srpski ustanak, period balkanskih ratova i Prvog i Drugog svetskog rata.
Za javnost je trenutno najinteresantnija slika Miodraga Miće Popovića „Sedmojulski ustanak", koja zbog cenzure do danas nikada nije bila izlagana.

Pored originalnih umetničkih radova, u kolekciji Likovne zbirke zastupljene su i kopije. Kopiranje dela nije neuobičajeno u muzejskoj praksi. Kako biste objasnili odnos original – kopija običnom posmatraču, tj. nekom ko nije iz struke?

– Kopiranje slika je danas sve češće u muzejskom svetu, pre svega što stara remek-dela zahtevaju posebne uslove čuvanja ne samo u pogledu bezbednosti već i osetljive mikroklime, koju je u izložbenim prostorima često vrlo teško održati. U Istorijskom muzeju Srbije kopije su izrađivane pre svega jer Muzej od osnivanja nije imao adekvatan smeštaj ni stalnu postavku, a putujuće izložbe koje je Muzej organizovao nisu bile preporučljive za većinu značajnih i vrednih umetničkih dela. Nekada su se kopije izrađivale da bi se izbegle dugoročne pozajmice dela iz drugih institucija i muzeja, a nekada su slike kopirane i u manjim dimenzijama od originala da bi bile mobilnije i lakše za transport. Primera je mnogo, kao i uzroka kopiranja, ali treba naglasiti da u okviru istorijski koncipiranih izložbi, kopije – kao i originali – prenose iste poruke posmatraču, koje su bitne za sadržinu istorijskog koncepta postavke, i da samo u umetničkom pogledu postoje odstupanja, koja opaža najčešće samo umetnički školovano oko posmatrača.

U vreme formiranja Muzeja, 1963. godine, apstraktna umetnost je bila nepodobna, a danas su umetnička dela grupe Mediala integralni deo Likovne zbirke. Čijom inicijativom su ta dela našla svoje mesto i da li je to primer dobre prakse?

– Prva slika Milića od Mačve, istaknutog člana Mediale, ušla je u Muzej još 1965. godine. Slika se odnosila na Sedmojulski ustanak, ali je u umetničkom pogledu prava slika Mediale. Iako fantazmagorična, prepuna različitih asocijacija, ona je ušla u Zbirku upravo u vreme kada se takva vrsta umetnosti kritikovala. Tek mnogo godina kasnije, tokom 2006. godine, planskom popunom Likovne zbirke otkupljeno je desetak slika grupe Mediala. U to vreme Olja Ivanjicki je sa nekoliko umetnika-medialaca (Kostom Bradićem, Vladimirom Veličkovićem, Mirom Glavurtićem i Sinišom Vukovićem) pokrenula inicijativu za osnivanje neke vrste salona Mediale pri Istorijskom muzeju Srbije. U dogovoru sa Ministarstvom kulture Republike Srbije, ta ideja je zaživela i Ministarstvo je za Muzej otkupilo značajan broj slika Mediale, koje se danas čuvaju u Zbirci. Tako je ta grupa radova u Muzej ušla posredstvom dugotrajne saradnje umetnika, Muzeja i Ministarstva kulture, koje inače najneposrednije sarađuje sa svim muzejima u Srbiji.