Koreni mita o Kini kao Americi Dalekog istoka

Kada su komunisti Mao Cedunga kineski građanski rat rešili u svoju korist, u Sjedinjenim Američkim Državama se rasplamsala žestoka debata o tome zašto je Vašington propustio jedinstvenu istorijsku priliku da u sopstveno vojno-političko i ekonomsko jato privuče mnogoljudnu državu i prastaru civilizaciju Kinu.

Ovo posebno stoga što je vođa kineskih nacionalista i zagovornik kapitalističkog političko-ekonomskog sistema generalisimus Čang Kajšek, najuticajniji od moćnika koji su u predratnom periodu palili i žarili tom azijskom zemljom, još od kraja dvadesetih godina bio blizak američki saveznik.

I sam Mao, ideolog kineske komunističke revolucije, u više navrata je od SAD bezuspešno tražio podršku za sebe i svoje ljude u borbi protiv Japana tokom trajanja Drugog svetskog rata, obećavši da će se u posleratnom periodu za obnovu i industrijalizaciju zemlje okrenuti SAD, a ne razorenom Sovjetskom Savezu.

Međutim, materijalno i političko ulaganje Amerikanaca u Čanga, čija su porodica i saradnici bili ogrezli u korupciji i koji je često izbegavao sudar sa japanskim osvajačima smatrajući domaće komuniste većom pošasti te tako izgubio podršku sopstvenog naroda, kao i njihovo odbijanje da pruže pomoć Mao Cedungovim sledbenicima, koji su bili odlučniji i konkretniji u borbi protiv Japanaca, gurnulo je Kinu dublje u naručje Sovjetskog Saveza pri kraju najvećeg svetskog konflikta.

Suprotstavljenost Vašingtonu novih vlasti u Pekingu ubrzo je našlo konkretni materijalni izraz u učešću kineskih snaga u Korejskom ratu na strani komunističkog režima u Pjongjangu i teškoj, bespoštednoj borbi sa američkom vojskom, koja je činila kičmu strane intervencije pod plaštom Ujedinjenih nacija.

Trijumf komunista u kineskom građanskom ratu četiri godine po okončanju Drugog svetskog rata i vojnopolitičko sučeljavanje sa Pekingom u političkim krugovima u SAD su doživeli kao veliko iznenađenje i geopolitičku katastrofu. Otud, zloglasni pokretač krupne političke čistke u SAD, progonitelj komunista republikanski senator Džozef Makarti je nakon Maove pobede glasno postavio pitanje odgovornosti za gubitak uticaja u Kini, iskoristivši ga kao povod za svoju ličnu promociju i napade na vladu predsednika Trumana. To je bio početak duge, žučne debate u SAD o tome ko je i kakvu grešku napravio u odnosima sa Kinom, koja je poslednjih godina ponovo oživela.

No, ono što je zaista fascinatno i u svetu malo poznato je da je u pozadini tih razmišljanja i trvenja u SAD na kraju četrdesetih i početku pedesetih godina prošlog veka ležala neobična, religijski obojena i, može se reći, iskrivljena kulturna percepcija Kine. Naime, u Vašingtonu su decenijama verovali da će ona biti trajni saveznik i čvrst oslonac SAD s one strane Tihog okeana, kako je to Ujedinjeno Kraljevstvo na drugoj strani Atlantika, odnosno, da će ona nakon rata postati vesternizovana, kapitalistička sila koja će se prirodno prikloniti američkom vojnopolitičkom bloku.

Osnovni razlog za tu percepciju je to što su uticajni američki intelektualci i političari uzimali zdravo za gotovo fantazmagorični mit koji su sami stvorili o tome da su Kinezi sličnog mentaliteta kao Amerikanci, te da će njihova zemlja zato uskoro postati hrišćanska država organizovana po američkim uzorima - bukvalno, Amerika Dalekog istoka.

Kina kao obećana zemlja za američke protestantske misionare

U pletenju tog mita središnju ulogu su odigrali američki protestanstki misionari i članovi njihovih porodica, među kojima su bili i novinski magnat Henri Lus, pokretač izuzetno popularnih i uticajnih časopisa "Tajm", "Lajf" i "Forčun", i čuvena spisateljica, nobelovka Perl Bak. Značajan doprinos su dali i sam kineski vođa Čang Kajšek i njegova druga supruga Meiling (oboje hrišćanski konvertiti), pa i dugogodišnji predsednik SAD Frank Delano Ruzvelt, koji je u detinjstvu od svoje majke Sare, ćerke trgovca opijumom, slušao o porodičnim avanturama u Kini i njenom narodu.

Naime, tokom 19. veka maštu američkih puritanaca o Kini kao podatnoj zemlji koja jedva čeka božju intervenciju u njihovoj režiji u gradovima poput Bostona i Njujorka raspalili su imućni trgovci povratnici, koji su se u Kini obogatili zahvaljujući nezakonitoj trgovini opijumom. Mnogi od tih švercera droge, koji su ulagali u saobraćajnu, industrijsku, finansijsku i obrazovnu infrastrukturu na Istočnoj obali SAD, utemeljili su poznate i sada ugledne milionerske klanove, kao što su Forbs, Delano ili Pibodi.

Iz njihovih usta među pobožnim društvenim kremom u američkim naseljima duž obale Atlantika proširila se priča o zaostaloj, primitivnoj Kini kojoj treba čvrsta ruka civilizacije da je iz mraka paganstva, zatucanosti i nerazvijenosti povede u visine pristojnosti, vrline, duhovnog bogatstva i ekonomskog prosperiteta.

U Kinu su tako pohitali Jenki misionari, koji su razvili ideju da je Gospod tako veliku i mnogoljudnu zemlju ostavio paganskom i neznabožačkom upravo zato da bi je Amerikanci priveli istini.

Ti protestantski zeloti s kraja 19. i početka 20. veka, koji bi obično svili gnezdo podno zidina Kantona i u drugim kineskim lukama, lili su suze nad sudbinom Kitaja "gde mesečno umre milion ljudi, a da ne spozna Boga" i kući slali izveštaje u kojima su samouvereno tvrdili da sve potrebe Kine, duhovne i materijalne, može da ispuni samo hrišćanska civilizacija. Artur Henderson Smit, sveštenik i autor vodiča za američke misionare u toj drevnoj azijskoj zemlji, čak je pozivao na potpuno iskorenjivanje kineske kulture, pravdajući to idejom da je "trulo drvo nemoguće rezbariti". Novac je revnosno prikupljan i usmeravan za pokrštavanje i edukaciju kineskog puka, koji je, po njima, vapio za duhovnim preobražajem i lepotama civilizovanog života.

Kulturni jaz

Međutim, nasuprot uvidima misionara u navodnu duhovnu glad kineskog naroda za Jevanđeljem, lokalno stanovništvo u priobalju južne Kine uglavnom je slušalo vatrene izlive američkih klerika s čuđenjem i zbunjenošću. Njemu je bio stran diskurs o urođenoj grešnosti čovečanstva i neophodnosti ličnog pokajanja. Naročito im nije bilo jasno zašto bi njihovi preci, tradicionalno poštovani kao darovaoci života i bića koja se i nakon smrti staraju o dobrobiti potomaka, trebali da (kao nevernici) trpe u čistilištu ili gore u paklu. Arogantnom i apsurdnom im se činila ideja da treba da zamene slike i statue svima znanih i srcu dragih domaćih božanstava i mudraca prikazima njima mentalno i fizički potpuno stranih Oca i Sina. Morilo ih je shvatanje da ljudi koji razaraju tkivo njihovog društva i nezasito gomilaju srebro kroz beskrupulozno krijumčarenje štetnog opijuma dolaze iz istih redova kao i oni koji se kunu u Boga i vrlinu i sebe predstavljaju kao naprednu i moralno nadmoćnu civilizaciju.

Zato ne čudi iskreno priznanje prečasnog Absaloma Sajdenstrajkera, prezbiterijanca sa Istočne obale, koji se jadao da je za deset godina uspeo da preobrati isto toliko Kineza - to je svedočanstvo o jezičkom i kulturnom zidu koji je razdvajao domaće stanovništvo i američke misionare, koji su živeli u svojim vilama na periferiji Kantona, krećući se gotovo isključivo unutar društvenog kruga dijaspore.

"Kineska pretnja"

Sredinom 19. veka kulturni šok je zadesio SAD kada su na zapadnu obalu, najpre privučeni kalifornijskom zlatnom groznicom, počeli da pristižu kineski doseljenici. Oni su se u velikom broju uključili u epski projekat izgradnje transkontinentalne železnice kroz Stenovite planine i pustinju, koja je trebala da poveže obale Atlantskog i Tihog okeana.

Potcenjivani i ismevani zbog svoje fizičke građe, boje kože i govora, oni su se, međutim, brzo nametnuli kao vredni, žilavi i štedljivi pregaoci, koji se ne odaju piću i kocki tako lako kao njihove kolege belci. Kada su Kinezi ostvarili nekoliko radnih prodora koji su do tada važili za neizvodljive, ljubomora je zahvatila bele mase i rulja, koja je osećala da zbog njih gubi priliku za zaposlenje, je izvršila više pljački i ubistava - cilj je bio da se rasteraju kineski radnici i njihove porodice, koji su se zadovoljavali sa manje, a trpeli više i stoga uživali naklonost poslodavaca.

Kulminacija rasne netrpeljivosti bilo je donošenje 1882. godine zakona kojim je zabranjeno dalje useljavanje Kineza - prvog akta u istoriji SAD koji onemogućuje useljavanje neke određene etničke grupe.

Idealizacija Kineza

No, uprkos tom neprijateljstvu na Zapadnoj obali, nešto docnije u gradovima istoka razvio se potpuno drugačiji diskurs - onaj o tome kako su Kinezi, zapravo, prostodušni ljudi koji u životu suštinski žele isto što i Amerikanci.

Stvaranju predstave da su Kinezi poput Amerikanaca veliki doprinos je dala književnica Perl Bak, ćerka pomenutog misionara Absaloma Sajdenstrajkera. Kasnije i sama misionarka, Perl je rano detinjstvo i najveći deo mladosti provela u Kini, mada je studirala u domovini. Ona je bila uverena da su klima i reljef Kine i SAD slični, u smislu da obe zemlje imaju dugu morsku obalu, velike reke i pustinje, hladni sever i tropski jug, i da takvi prirodni uslovi neminovno oblikuju ljude sličnog mentaliteta i temperamenta.

Početkom tridesetih iz njenog pera je izašao popularni roman "Dobra zemlja", koji govori o kineskoj porodici koja se bori da očuva svoj jednostavni, skromni život na farmi. Reč je o sagi koja, mada za pozornicu ima Kinu, zapravo na nju projektuje američko iskustvo osvajanja divljine, odnosno, koristeći kineske junake i predele, u suštini pripoveda o životu američkih rančera, kolonista koji su osvajali preriju, stoički se noseći sa elementarnim nepogodama, društvenim nepravdama i nasiljem.

To njeno delo stoga je naišlo na veliki odjek u SAD - osvojilo je Pulicerovu nagradu i bilo pretočeno u holivudski film, u kojem su kineske junake igrali našminkani beli glumci.

Japanski đak, preobraćeni hrišćanin i Staljinov adut

Najvredniji dragulj u blještavoj kruni snova o amerikanizovanoj Kini bio je, međutim, niko drugi nego njen vođa generalisimus Čang Kajšek.

Čang je bio zanimljiva i kontroverzna figura. Kada mu je bilo samo 18 leta, kao vojni pitomac je prešao u susedni Japan. Bilo je to 1906. samo godinu dana nakon što je ta ostrvska država izvojevala ubedljivu pobedu u sudaru sa carskom Rusijom - epohalni događaj koji je pokazao da navodno inferiorna "žuta rasa" može da vojnički, organizaciono i tehnološki potuče belu. Golobradi Čang bio je željan da sazna kako je Japanu to pošlo za rukom, s obzirom da se Kina, koja se nalazila pod snažnim pritiskom stranih, uglavnom, evropskih sila, već decenijama pred njima povijala i odstupala.

U Zemlji izlazećeg sunca mladi Čang se upoznao sa revolucionarno nastrojenim mladićima iz svoje zemlje. Oni su za njeno opadanje i vojne poraze koje je iskusila u prethodnih nekoliko decenija krivili vladajuću dinastiju Ćing, koja je bila stranog, mandžurskog porekla - priželjkivali su njeno obaranje i formiranje republike.

Čang se nakon završetka kursa u vojnoj školi prijavio u Japansku carsku armiju i u njenim redovima proveo dve godine, iako je ona samo desetak godina ranije u Sino-japanskom ratu od njegove zemlje oružjem otcepila Tajvan i poluostrvo Lijaoning, te praktično otela i vazalno Korejsko kraljevstvo, vekovima podčinjeno dvoru u Pekingu. Štaviše, Tokio je skupa sa zapadnim silama i Rusijom učestvovao i u gušenju tzv. Bokserskog ustanka i zauzimanju Pekinga 1900. godine.

Mada je Japan formiranje sopstvene imperije, vojno i ekonomski moćne države na nivou evropskih sila, video u širenju na uštrb Kine, on je bio uzor za mlade Kineze kada su u pitanju brza i efikasna modernizacija i izgradnja vojne moći.

Kada se četvrt veka docnije, 1931. godine, Japan upustio u okupaciju Mandžurije i formiranje marionetske države na njenoj teritoriji, Čang je već tri godine bio na čelu vlade rascepkane kineske republike, oformljene zbacivanjem poslednjeg kineskog cara Pu Jia početkom 1912. Konsolidaciju vlasti omogućio mu je i brak sa Sung Meiling, mlađom sestrom supruge pokojnog dr. Sun Jat Sena, vođe revolucije kojom je oborena monarhija i utemeljena moderna kineska država. Meiling je bila amerikanizovana hrišćanka iz vrlo bogate porodice i ambiciozni Čang, koji je imao budističko zaleđe, video je u braku sa njom priliku da obezbedi novac i uticaj, pa je 1927. napustio svoju tadašnju suprugu, a tri godine kasnije i zvanično promenio veru, postavši metodista.

Prevrtljivi Čang se upravo od 1927. posvetio i fizičkom iskorenjivanju komunista, koje je počeo velikim masakrom u Šangaju, koji je, smatra se, koštao života između 20 i 30 hiljada ljudi. Tokom tridesetih, posle gubitka Mandžurije, u očekivanju daljih mogućih sukoba sa Japanom, ali pre svega radi sprovođenja velikih ofanziva za istrebljenje "komunističkih bandita", radio je na modernizaciji i opremanju armije. Pešadijske formacije pod njegovom komandom sve do 1938. obučavali su Nemci i vojnici najbolje opremljenih kineskih divizija između ostalog su nosili karakteristične šlemove Vermahta "M-35" i puške "mauzer". Vojne avione i stručnu pomoć za uspostavljanje ratnog vazduhoplovstva uglavnom je dobavio iz SAD.

Interesantno je, međutim, da je Čang Kajšeka, uprkos njegovoj snažnoj antikomunističkoj orijentaciji, svesrdno podržavao i Sovjetski Savez, koji mu je u periodu od septembra 1937. godine, nakon što se u Kini, posle incidenta na mostu Marko Polo nedaleko od Pekinga, rasplamsao rat sa Japanom, do Hitlerovog napada na SSSR u junu 1941. uputio čak 904 borbena aviona i 450 pilota, kao i 82 tenka i 1.140 komada artiljerijskog oruđa.

Ovo zato što je SSSR-u odgovaralo da Čang Kajšekove snage, iako kapitalističke i u sukobu sa Komunističkom partijom Mao Cedunga, vežu za sebe što više japanskih vojnika i tako praktično obezbede azijski deo Sovjetskog Saveza, na koji je Japan još od velike intervencije u ruskom građanskom ratu 1918. imao pretenzije.

Pored toga, treba napomenuti i da je Čang još 1923. bio na studijskom boravku u SSSR-u, gde je proučavao organizaciju Crvene Armije, zbog čega je relativno rano u svojoj političkoj karijeri počeo da održava odnose i sa Sovjetima. Razlog je bio to što se Moskva, nakon dolaska boljševika na vlast, odrekla pretenzija carske Rusije na Mandžuriju, usled čega je stekla naklonost i poverenje dr. Sun Jat Sena i njegove (i Čang Kajšekove) partije Kuomintang, koja je u jednom trenutku u svoje redove počela da prima i poklonike marksističko-lenjinističke misli i zahvaljujući tome ranih dvadesetih uživala finansijsku podršku SSSR-a.

Na krilima američkog novca

Nakon otpočinjanja operacije Barbarosa u leto 1941, međutim, ulogu podupirača Čangovih snaga u potpunosti su preuzele SAD.

Bitnu rolu u obezbeđivanju američke pomoći odigrala je i njegova ekscentrična supruga, koja je zahvaljujući desetogodišnjem školovanju u SAD tečno i tačno govorila engleski. Ona se početkom 1943. našla u SAD u važnoj misiji - da maksimalno iskoristi snažni animozitet Amerikanaca prema japanskoj imperiji, koji se razbuktao nakon njenog udara po Perl Harboru u decembru 1941. Meiling je trebalo da svojim jezičkim umećem, činjenicom da je hrišćanka i poznavanjem američkog mentaliteta, šarmira domaćine i iz njihovih sefova i vojnih skladišta iscedi pomoć u novcu i vojnoj opremi.

Gospođi Čang je tokom višenedeljne turneje 1943. pružena prilika da govori u nekoliko najvećih američkih urbanih centara, da se sastane sa predsednikom Ruzveltom i njegovom suprugom Eleonor u Beloj kući i da se obrati poslanicima u Kongresu - ona ju je, između ostalog, iskoristila da istakne (navodne) sličnosti u kulturi Kine i SAD i ustvrdi da oba naroda imaju iste ideale. Tokom zajedničke konferencije za štampu predsednik Frenklin Delano Ruzvelt obećao je više vojne pomoći Čang Kajšekovim snagama i na jednostavan, direktan način verbalno izrazio mit o tome da su Kinezi po mentalitetu i stremljenjima nalik Amerikancima: "Narod Kine je već više od veka, po misli i ciljevima, bliži nama Amerikancima od skoro bilo kog drugog naroda u svetu."

Madam Čang je čak bila data retka privilegija da prespava nekoliko noći u Beloj kući, a jedan od njenih govora u halama i stadionima američkih gradova, koji su prenošeni i na radiju, privukao je čak 30.000 ljudi.

U trezore vlade kojom su dominirali njen suprug i drugi rođaci, zahvaljujući tom njenom angažovanju, slilo se, za ono vreme i ratne uslove neverovatnih, 12 milijardi dolara.

Za taj veliki uspeh sigurno je u značajnoj meri bio zaslužan novinski magnat Henri Lus, sin američkog misionara koji je propovedao u Kini, koji je Meiling samu, odnosno, u paru sa suprugom, do tada čak tri puta ovekovečio na naslovnoj strani čuvenog časopisa "Tajm".

Sam Henri bio je vatreni vernik koji je stvaranje protestantske Nove Kine, koju mu je u amanet ostavio otac, video kao svoj životnu misiju - u njegovim kolumnama Čang Kajšek, koji se na naslovnicama "Tajma" bio pojavio ukupno četiri puta, čitaocima je predstavljan kao spasilac Kine, najveći državnik Azije i iskreni prijatelj SAD. Lus je, praktično, delovao kao lični propagandista bračnog para Čang.

Avaj, slično nekim današnjim primaocima američke pomoći, astronomske svote koje su trebale da budu iskorišćene za naoružavanje vojske, prehranu stanovništva i podupiranje razrušenog državnog aparata, proneverili su Čang Kajšekovi bliski saradnici i rođaci, naročito krvni srodnici njegove supruge - oni su držali nekoliko ministarskih fotelja i, pisali su kritičari, bukvalno se kupali u novcu.

Tako je Čang, u Lucovim časopisima uzdignut na pijedestal plemenitog heroja i posvećenog hrišćanina, vremenom počeo da dobija packe iz Vašingtona, zbog čega je bio prisiljen da za vreme ratnih dejstava pokreće istrage, odnosno, vodi borbu protiv korupcije.

U listovima van Lusove kontrole konačno su se pojavili, doduše malobrojni, napisi da je Čangova armija neorganizovana, niskog morala i slaba, da je Kina puna sebičnih moćnika koji koriste rat da napune sopstvene džepove, te da su američku javnost nerealnim, romantičnim prikazima zavarali misionari, vešti (strani) emisari i filmovi.

Izneverena očekivanja

Istoričari procenjuju da lavovski deo američke finansijske pomoći nikada nije stigao do kineskih vojnika i običnih građana, jer su ga proneverile alave birokrate i oficiri Čang Kajšekovog režima.

Ipak, na čelu, posle Britanskog i Japanskog carstva najmnogoljudnije države sveta nalazio se protestant, koji nije imao sumnje u vezi toga da njegova država treba da bude zasnovana na kapitalističkim principima i da se razvija oslanjajući se na političku misao, nauku i tehnologiju, odnosno, materijalna dostignuća Zapada. Njegova uticajna supruga bila je poreklom iz hrišćanske porodice i obrazovana u SAD, a i pola vladinog kabineta su bili konvertiti koji su diplome stekli na američkim univerzitetima.

To sve bilo je povod za neizmernu radost i optimizam u religioznim krugovima u Sjedinjenim Državama - činilo se razumnim za pretpostaviti, ako ne i neminovnim da će pod palicom Čang Kajšeka i njegove žene, i uz mudro usmeravanje iz SAD, Kina sigurno zakoračiti putem kontinuirane hristijanizacije i vesternizacije. Ili, zašto to ne reći - amerikanizacije.

Tokom rata, u Vašingtonu su verovali da će pobeda nad japanskim fašizmom i ekspanzionizmom Kinu, čija se populacija procenjivala na oko 400 miliona, svrstati u kapitalistički Zapadni blok, i zbog toga što su se Maove snage, koje nisu uživale dovoljnu pomoć Sovjetskog Saveza, činile preslabim da zbace Čang Kajšekov režim.

Međutim, Čang, čija su potpora bili bankari, krupni trgovci i zemljoposednici, često je oklevao da udari po japanskim okupatorima, čuvajući svoje snage za obračun sa komunistima, a u borbi protiv njih vršio je grubu prisilu nad stanovništvom u formi zaplena hrane i imovine i nemilosrdnih kolektivnih egzekucija. Pravdao se sloganom da su "Japanci poput kožne bolesti, dok su komunisti nalik oboljenju srca".

S druge strane, Maovi sledbenici su seljacima, koji su činili 90 odsto populacije, obećavali preraspodelu zemlje i ekonomsku sigurnost i pri tom se oslanjali na dobrovoljnu pomoć naroda, te se dosledno i beskompromisno suprotstavljali japanskom teroru.

Kada je sovjetska Crvena Armija na samom kraju Drugog svetskog rata prodrla u Mandžuriju i brojne japanske trupe prisilila na predaju, Staljin je konačno počeo da na konkretan način podržava Maove borce. Oni su pozvani da se okupe i organizuju u novooslobođenoj Mandžuriji, gde im je predato zarobljeno naoružanje poražene japanske vojske.

Komunisti su sada, pored naklonosti velikog dela stanovništva, imali i materijalne uslove da ozbiljno ugroze vladu američkog pulena Čang Kajšeka.

Kineska fatamorgana

Protestantski generalisimus tokom svoje političke karijere je uživao ekonomsku i vojnu podršku nekoliko vodećih sila sveta tog vremena: Nemačke, SSSR i SAD. No, njegove ambicije da porazi komuniste i zagospodari celom zemljom istopile su se kada je Sovjetski Savez čvrsto stao iza Komunističke partije Kine i ona kaznila slabosti njegove vlade, koje su proisticale iz korupcije i surovosti.

S bekstvom Čang Kajšeka i njegovih pristalica na Tajvan 1949. godine ispario je i san o protestantskoj Kini izgrađenoj po američkim političkim i ekonomskim uzorima, o Kini kao vernoj kopiji SAD, o kloniranju Amerike u srcu Azije. Nije pomoglo ni oko tri i po milijardi dolara američke pomoći u novcu, naoružanju i municiji koju su Čangova administracija i vojska primili od završetka Drugog svetskog rata do 1948. godine. Kina kao Amerika Dalekog istoka, ispostavilo se, bila je fatamorgana, kolektivna iluzija američke elite zaljubljene u samu sebe.

Pola veka kasnije, tokom devedesetih, javiće se ideja da, ako se Kina primi u Svetsku trgovinsku organizaciju i potpuno uključi u ekonomsku globalizaciju uz primenu tržišnih i drugih kapitalističkih principa, da će se ona vremenom otvoriti za zapadne političke uticaje, uvesti višepartijski sistem i postati liberalna demokratija, poput, naravno, SAD.

No, i ta varijacija (ili narcisoidna opsesija) na temu "Kina kao dalekoistočna Amerika" sada definitivno izgleda kao zabluda.