"Banjsko zlato" na krilima ekumene

Ako pogledamo poslednja dva velika talasa iz modernog vremena koja su dovela u pitanje opstanak hrišćanskog sakralnog nasleđa na Kosovu – zapuštenost pod komunistima i albanske pogrome iz proleća 2004. – može se reći da se Srpska pravoslavna crkva prvi put našla u ugodnoj poziciji gosta na donatorskom skupu organizovanom njoj u pomoć.

Posao su preuzeli drugi, pre svega katoličko udruženje "Pro Orijente", koje je osnovao austrijski kardinal Karl Kenig još za vreme trajanja Drugog vatikanskog koncila (1962-65), kao nezvanična platforma za pomoć novoformiranim službenim ekumenskim gremijima.

"Pro Orijente" i Bečka nadbiskupija povezane su organizaciono i personalno kroz frontalnu poziciju bečkog nadbiskupa i vatikanskog kardinala Kristofa Šenborna.

Drugi organizator bilo je nedavno osnovano udruženje "Pravoslavni Beč", koje je opet samo produžena ruka austrijske Pravoslavne biskupske konferencije, gremija sazvanog u život 2009. godine zajedničkim radom sedam patrijaršija: Vaseljenske u Konstantinopolju, kao i onih u Antiohiji, Rusiji, Srbiji, Rumuniji, Bugarskoj i Gruziji.

Svi elementi glomaznog organizacionog paketa navedeni su ovde sa ciljem da se pokaže kako iza priredbe posvećene manastiru Banjska stoji čitav jedan katoličko-pravoslavni zajednički poduhvat (joint-venture) koji se tek uhodava.

Još konkretnije – ako Srbi očekuju da će Zapad ikada priznati da je ne samo požurio sa priznanjem Kosova već i sam sebi međunarodno-pravno vezao ruke, onda bi na oku trebalo držati hrišćanske ekumenske institucije. One bi prve mogle da izađu sa jasnim definicijama učinjenog.

Carevi i kraljevi među sobom

Iako planiran kao prvi govornik, kardinal Šenborn je te večeri hitno otputovao za Vatikan kako bi prisustvovao pripremama za papino najuže Kardinalsko veće, takozvanu grupu K-9, čijim je zasedanjem prošle nedelje papska država zakoračila u dramatičan period unutrašnjih reformi.

Toliko hitno da su ga gosti i publika okupljena na priredbi u bečkoj "Kući industrije" čekali skoro sat vremena, pre nego što je u njegovo ime nastupio Erih Lajtenberger iz "Pro Orijentea".

Promišljeni organizatorski dizajn nastavljen je i u daljem toku priredbe. Najpre je Lajtenberger govorio o "dva krila" koja zaštitnički stoje iznad hrišćanskog nasleđa na Kosovu, dok je posle njega mitropolit vaseljenski Arsenije (Patrijarhat u Konstantinopolju) održao govor demonstrativno upotrebljavajući termin "Pravoslavna crkva", a ne, kako je uobičajeno, "pravoslavne crkve".

Posle službenih nastupa organizatora, izvedena je jednočinka "Banjsko zlato", autorke Jasmine Stoiljković, nekad glumice iz Prištine, sada Kosovske Mitrovice, a nakon toga prikazan dokumentarni film o albanskim pogromima iz marta 2004.

"Banjsko zlato" prigodno meša elemente srpsko-vizantijskog dvorskog ceremonijala, lokalnih folklornih tradicija (zurle, bubanj, kolo), srednjovekovne vizantijske muzike i istočnog crkvenog obreda – sve skupa monumentalno i akademski, ali kroz visoki kvalitet umetničkog nastupa vrlo atraktivno.

Dramsku liniju nosi lik vladara iz dinastije Nemanjić, kralj Milutin (Stefan Uroš II), inače unuk velikog župana i kralja Stefana Prvovenčanog i deda cara Dušana Silnog (Stefan Uroš IV). Milutin je planski podizao manastir Banjsku kao vlastitu grobnicu i bio u njoj zaista i sahranjen 1321, ali kako je od početka narednog veka taj prostor deo po deo padao pod vlast Osmanlija, tako su njegovi posmrtni ostaci ubrzo preneti u Bugarsku, a građevina polako rušena namerom osvajača i zubom vremena.

Milutina je igrao, uglavnom čitao, beogradski glumac Vojin Ćetković, koji se sve vreme borio da pronađe pogodnu kraljevsku lokaciju na bini: Umesto da u standardnom regalističkom maniru "drži dvor" u sredini, on je stalno bežao na stranu. Kao problem se očito pokazao portret cara Franca Jozefa, koji dominira pročeljem svečane sale.

Ali refleks po kome su neki bili spremni da tu "živu sliku" (tableau vivant) doživljavaju kao vizualizaciju autoriteta i subordinacije, u smislu "srednjovekovni srpski kralj stoji ispod austrougarskog cara", tu nije bio na mestu. S obzirom na okolnosti u kojima je ova priredba organizovana i direktnu nameru koja stoji iza nje, prigodna simbolika bi pre bila "hrišćanski carevi i kraljevi među sobom".

Pojednostavljeno – vreme je da Srbi konačno iskorače iz nacionalnog stereotipa koji ih primorava da svaku političku simboliku Zapada tumače kroz osećaje potčinjenosti i inferiornosti.

Tim pre što je i sama Banjska izabrana ne samo kao sakralni objekat za čiju se revitalizaciju prikupljaju sredstva već i kao simbol isprepletenosti evropskih kultura. U arhitektonskom smislu, taj manastir naime predstavlja školski primer povezanosti srpske srednjovekovne države sa ostatkom Evrope.

Kralj Milutin je bio prvi veliki vladar iz dinastije Nemanjić koji je uspešno otimao moć od Vizantije – proširio je dvor, uveo vizantijski ceremonijal, administrativno konsolidovao kraljevinu.

Kad je gradio, uglavnom se odlučivao za srpsko-vizantijski stil (grčki krst kao tlocrt), ali je za svoje poslednje počivalište odabrao raški stil, odnosnu srpsku varijantu zapadne romanike.

Zbog toga je manastir Banjska izdužena bazilikalna građevina – kao, na primer, Studenica, Visoki Dečani ili Mileševa – sa kupolom iznad preseka glavnog i poprečnog broda i, barem u originalnom izgledu, dvema kulama na zapadnom portalu (vestverk).

Da je srpska srednjovekovna arhitektura tu kasnila za velikim kontinentalnim stilovima – nije sporno. U vreme kada je Milutin podizao svoju grobnu crkvu u romaničkom stilu, kraj trinaestog veka, ostatkom Evrope je već sto godina i nešto vladala gotika. Ono što je tu, međutim, bitno je da su se i tada na tim prostorima tražile stilske i kulturne kopče između Istočne i Zapadne crkve, te da su sve vreme skoro paralelno bila u funkciji sva tri lokalna graditeljska stila – evropska romanika, srpska interpretacija vizantijskog stila i moravski stil kao autohtoni srpski stil.

Gotika nikada nije stigla do srpske srednjovekovne države, kao ni renesansa ili barok. Srbija je do kraja 15. veka ispala iz svih umetničkih i arhitektonskih stilova, i više od toga, bila je izbrisana i sa geografske karte. Probudila se ponovo tek u vremenu kad je arhitektonskom slikom evropskih gradova počeo da dominira – istorizam, mešavina svega i svačega, a najviše personalnog manirizma pojedinih velikih graditelja.

U trenutku kada se "dva krila" ekumene, katolička i pravoslavna crkva, u akcionističkom maniru vraćaju obnovi Banjske, vraćaju se i vremenu kada je Srbija prvi put bila u Evropi, dok je istovremeno sa carem u Konstantinopolju trgovala i ratovala za veći politički uticaj.

Ako se pogledaju fotografije sa bečke priredbe, samo je jedan korak od simbolike "hrišćanski kraljevi i carevi među sobom" do vizuelnog uskog grla u kojem car Franc Jozef stoji stešnjen između dva video-panela na kojima se raširila Milutinova Banjska.

Ekumena kao politički program

Ali premda vešto konstruisana, simbolika Banjske bi se rasprsla kao mehurić od sapunice da iza nje ne stoji bečki ekumenski politički program razvijen na liniji između katoličke Nadbiskupije i Pravoslavne biskupske konferencije.

Vrlo bitan akter u tom projektu koji se sprovodi metodom fokusiranog političkog akcionizma u kombinaciji sa dugim dahom hrišćanske crkve je i vladika Andrej, mitropolit SPC za Austriju, Švajcarsku i Italiju.

Pored bilateralnog ambasadora Petra Jankovića i multilateralnog Vuka Žugića, vladika Andrej se sve češće pojavljuje u neformalnoj ulozi trećeg srpskog ambasadora u Beču. Ekumenske procese on u svojim javnim nastupima uvek dovodi u vezu sa terminima kao što su "odgovornost", "zajedništvo", "brisanje granica" i "disciplina".

"Pripadništvo široj hrišćanskoj zajednici zahteva disciplinu i kompromise", njegova je rečenica sa novogodišnjeg prijema koji je držao za predstavnike ekumene i ostale goste.

Sada na priredbi u Beču, Andrej se sklonio u drugi plan i binu prepustio kosovskom vladici Teodosiju, koji je po njemu "duhom kao bivši patrijarh Pavle, ali na svetovni način", što znači da ne stoji samo u kontaktu sa nebeskim menadžmentom, već se intenzivno bavi i ovozemaljskim poslovima u korist svoje decimovane pastve, posredujući između nje i kosovskih državnih institucija. ("Taj zna kako se zovu najvažniji svetski i evropski političari", s puno duha opisuje Andrej Teodosija.)

Donatorska priredba u korist manastira Banjske samo je jedna mala ploča na aktuelnom putu hrišćanske ekumene.

Njena politička poruka je oslabljena time da nije izabran objekt oštećen ili potpuno uništen od strane kosovskih Albanaca u proleće pre 11 godina, već jedan čije se dugo umiranje provlačilo kroz nekoliko vekova osmanlijske vladavine. S druge strane, ta se poruka pojačava time da je u rano leto iduće godine planiran prvi koncil na kome će se posle pauze od hiljadu i dvesta godina okupiti istočne crkve.

Poslednji put, Istočna i Zapadna crkva su se našle na ekumenskom koncilu u Nikeji (danas Iznik) 787. Od tada, Katolička crkva je održala 14 koncila, pravoslavne niti jedan. Sada se, na inicijativu Vartolomeja iz Konstantinopolja i Kirila iz Moskve počelo s pripremama za koncil – za početak zajednički pravoslavni (14 crkava), a za koju hiljadicu godina ko zna, treba biti optimista, možda čak i ekumenski!

Koncil pravoslavnih crkava planiran je za Duhove iduće godine (50 dana posle uskršnje nedelje) u prostoru Crkve Svete Irine, crkve na istom istorijskom platou na kom stoji i nešto mlađa Aja Sofija. U Crkvi Svete Irine je 381. održan Drugi ekumenski koncil, desetak godina pre nego što je hrišćanstvo postalo državna religija u tada još jedinstvenom Rimskom carstvu.

Ljudi i crkve vole tu vrstu simbolike. Da vidimo koliko će im ona pomoći kada se sve hrišćanske crkve iz Beča okupe 24. aprila u Katedrali Svetog Stefana na zajedničkoj službi u počast žrtvama turskog genocida nad Jermenima pre tačno sto godina.

Bez obzira na to kako je široko ili naprotiv usko definišemo, hrišćanska ekumena je od ideje danas postala (spora) realnost. Gledano iz srpske nacionalne vizure, približavanje s Katoličkom crkvom može da razljuti samo one koji od Srpske pravoslavne crkve ne očekuju duhovnu utehu, već razlog za distinkciju i odvajanje od drugih, za usamljeno istrajavanje u ekskluzivnoj interpretaciji istorije.