Cvetan Todorov: Strah od varvara

Situaciju koja je svojevrsni horizont njegove knjige Cvetan Todorov je opisao na sledeći način: "Dvadesetim vekom u Evropi je vladao sukob između totalitarnih režima i liberalnih demokratija. Odmah po Drugom svetskom ratu, posle poraza nacizma, taj je sukob poprimio oblik globalnog hladnog rata na čijoj se periferiji rasplamsalo nekoliko dobro omeđenih 'vrućih' sučeljavanja. U njima su akteri bili jasno identifikovani. S jedne strane, blok komunističkih zemalja koji se protezao od Istočne Nemačke do Severne Koreje, i kojim je u prvo vreme dominirao Sovjetski Savez. S druge strane 'gvozdene zavese' koja je okruživala te zemlje nalazio se Zapad, 'slobodni svet', uglavnom sastavljen od zemalja Zapadne Evrope i Severne Amerike, predvođen Sjedinjenim Državama. Van tog antagonizma ostao je treći akter, raznorodni skup nesvrstanih, političkih neutralnih zemalja nazvanih trećim svetom. To je, dakle, bila podela Zemlje prema političkim merilima, iako su je pratile i druge odlike: treći svet je bio siromašan, Zapad bogat, u komunističkim zemljama vojska je bila bogata a stanovništvo siromašno (ali mu nisu dopuštali da to kaže)."

Rođen u Bugarskoj, da bi sa 24 godine otišao u Francusku, Cvetan Todorov, zapravo, polazi od izneverenih očekivanja posle raspada socijalističkog bloka kada je, namesto "obećane" slobode liberalnih društava svet zapao u krizu. Todorov piše: "Nepunih dvadesetak godina kasnije valja nam konstatovati da je nada bila varljiva; kao da iz svetske istorije nisu nestali napetost i nasilje. Veliko sučeljavanje Istoka i Zapada potisnulo je u drugi plan neprijateljstva i suprotnosti, koji nisu dugo čekali da ponovo izbiju. Ti sukobi nisu mogli da iščeznu kao nekom čarolijom zato što su njihovi duboki uzroci i dalje bili tu; moglo bi se čak pomisliti da su ojačali. Svetsko stanovništvo nastavlja brzo da raste, dok teritorija koju nastanjuje ostaje ista, čak se i skuplja, oglodana pustinjama i ugrožena poplavama. I još gore, životni resursi - voda, energija - postaju sve oskudniji. U takvim okolnostima suparništvo između zemalja je neizbežno, što znači da je neizbežna i agresivnost onih koji imaju manje prema onima koji imaju više, i zabrinutost ovih drugih, koji nastoje da očuvaju i zaštite svoje prednosti." Na scenu su ponovo stupili stari strahovi u novim oblicima. "Strah od varvara" uvek je, na neki način, opsedao civilizacije i uvek je izazivao najrazličitije reakcije, proizvodio odbrambene ili napadačke strategije, krivio govor i menjao perspektive. Todorov analizira savremeni strah od varvara, pribegavajući istorijskoj analizi s jedne i diskurzivnoj analizi s druge strane. Istovremeno, njegova se istraživanja šire i na "varvarske" teritorije, što znači da pokušava da shvati i perspektivu onih koji se smatraju ugroženima, odnosno žrtvama bogatih i moćnih zemalja.

Todorov pravi sledeću podelu. Prvu grupu zemalja koje istražuje naziva zemljama apetita: "Njihovom stanovništvu često se čini da je, iz raznoraznih razloga, bilo držano po strani od raspodele bogatstava; danas je došao red na njih." Tu su pre svega Kina i Indija, potom Brazil, potom sutra Meksiko, Južna Afrika. Drugu grupu zemalja odlikuje pojam zlopamćenja (ressentiment). Takav stav proishodi iz nekog poniženja, stvarnog ili imaginarnog, koje su im nanele najbogatije i najmoćnije zemlje. To su pretežno muslimanske zemlje, od Maroka do Pakistana. Treća grupa zemalja odlikuje se mestom koje u njoj zauzima osećaj straha. To su zemlje koje sačinjavaju Zapad i koje su nekoliko vekova dominirale svetom. Četvrta grupa zemalja raštrkana je na nekoliko kontinenata i mogla bi se označiti kao grupa neodlučnosti. One, za sada, ostaju izvan apetita, ili zlopamćenja. Za to vreme, prirodne resurse tih zemalja pljačkaju državljani drugih grupa zemalja, uz aktivno saučesništvo njihovih sopstvenih korumpiranih upravljača; etnički sukobi u njima donose pustoš.

Tekst je sa francuskog prevela Jelena Stakić.

Urednik emisije: Ivan Milenković.