Prostori pijanizma – Horhe Bole

Prilikom posete Kertisovom institutu za muziku 1938. godine, Artur Rubinštajn je izdvojio samo jednog mladog umetnika za kojeg je predvideo da će verovatno ostvariti veliku karijeru. U pitanju je bio dvadesetčetvorogodišnji kubanski pijanista Horhe Bole, čiji je klavirski ton specifične mekoće i protočnosti otkrivao muzičara jedinstvenog talenta, predodređenog za nastavljača romantičarske prakse klavirskog izvođaštva u 20. veku. I sam Bole je čini se vrlo rano postao svestan takve uloge, o čemu svedoče njegova česta pozivanja na panteon pijanista „zlatnog doba“ koji su mu tokom života bili trajni uzori i inspiracija – Hofmana, Rahmanjinova, Fridmana, Rozentala, Mojzeviča, Kortoa, Gizekinga i Paderevskog. Evocirajući svoje mladalačke idole, Bole je jednom prilikom izjavio: „Želeo sam da budem jedan od njih“, i iz današnje perspektive moglo bi se reći da je ova težnja nesumnjivo dobila svoju istorijsku potvrdu, svrstavši Horhea Bolea u red pijanista čiji je umetnički izraz čvrsto bio utemeljen na tradiciji romantičarskog izvođaštva. Ipak, Rubinštajnova predviđanja velike slave za mladog umetnika izrečena krajem 1930-ih godina, morala su da sačekaju više decenija na svoje puno ostvarenje. Put Horhea Bolea do pijanističkog Olimpa tekao je, naime, nesvakidašnje sporo, te je ovaj umetnik svetsku slavu stekao tek u poznim godinama života, kada nakon legendarnog nastupa u Karnegi holu 1974, u svojoj šezdesetoj godini života, postiže uspeh koji će ga konačno potvrditi kao jednog od najznačajnijih pijanista epohe. Ekskluzivni ugovor koji će nakon toga potpisati sa Dekom – prvom diskografskom kućom globalnog značaja sa kojom će početi kontinuiranu saradnju – biće od presudnog značaja za svetsku afirmaciju njegove umetnosti koja vrhuni tek 80-ih godina prošlog veka, tokom Boleove poslednje decenije života…

Rođen 1914. godine u Karabalju nadomak Havane u porodici katalonskog porekla kao peto od šestoro dece, Horhe Bole je prve muzičke poduke dobio u sedmoj godini od starije sestre, da bi ga brzi napredak već u desetoj doveo do orkestra Havana simfonika sa kojim javno nastupa izvodeći Mocartov Klavirski koncert u de-molu, a potom i do salona ugledne Amelije Hoskinson, istaknute pripadnice kubanskog visokog društva. Zahvaljujući njenom posredovanju i finansijskoj pomoći, Bole odlazi u Sjedinjene Američke Države gde se u Filadelfiji 1927. godine upisuje na tek osnovani Kertisov institut za muziku, stupivši u klasu Dejvida Sapertona. Ovaj pedagog, inače rođak legendarnog pijaniste Leopolda Godovskog i čovek brojnih kontakata u svetu muzike kod kojeg će Horhe Bole provesti narednih sedam godina, imaće presudnog uticaja na njegovo umetničko formiranje u romantičarskom pijanističkom duhu. Ono se, međutim, nije odvijalo samo kroz formalne poduke, već i unutar šarolikog konteksta Kertisovog instituta kojim su promicale mnoge značajne ličnosti američke pijanističke scene tridesetih godina, a među njima i brojni evropski emigranti poput nekadašnjeg Listovog učenika Morisa Rozentala, te Jozefa Hofmana – jedno vreme i direktora ove institucije. Među mnogim događajima iz perioda studiranja, nastup u Karnegi holu upriličen 1932. godine za studente ove institucije, ostao je Boleu u posebnom sećanju, ne samo zbog scene na kojoj se prvi put našao, već i zbog susreta sa njegovim muzičkim idolom – Sergejem Rahmanjinovim.

Prisećajući se tog događaja, Bole je jednom prilikom naveo: „Tokom druge polovine večeri, Saperton me je odveo do lože Godovskog da čujem ostatak koncerta. Kada se program završio, Godovski me je zgrabio za ruku i rekao: ‘Želim da upoznaš nekoga.’ U isto vreme Rahmanjinov je izlazio iz susedne lože oblačivši svoj veliki kaput sa raskošnom kragnom, Godovski me je predstavio Rahmanjinovu na ruskom i mi smo se rukovali, kada mi je Rahmanjinov uputio nekoliko pohvalnih reči pre nego što je nestao iz dvorane…“ Inspirativni događaji poput ovog bojili su Boleove dane studiranja u Fildelfiji okončane 1934. godine diplomskim ispitom na kojem je mladi pijanista izveo kolosalan program sačinjen, između ostalog, od Bramsovih Varijacija na Hendlovu temu, Šopenove Treće sonate i virtuozne parafraze Godovskog na temu iz Štrausovog Šišmiša – jednog od dela koje će zadržati kao specijalitet na svom potonjem koncertnom repertoaru.

Druga polovina 1930-ih godina bila je za Horhea Bolea vreme prvih profesionalnih uspeha koje je otvorila njegova pobeda na takmičenju Naumburg u Njujorku, ali i početak rada na Kertisovom institutu na kojem dobija klasu klavira. Iz ovog perioda datira i najstariji sačuvani snimak jednog Boleovog nastupa koji se odigrao upravo u dvorani ove visoke škole, 9. decembra 1936. godine, a koji je zahvaljujući radijskom prenosu sačuvan do danas. Kroz gusti, devedesetogodišnji šum ovog nekomercijalnog snimka, probija se Boleova nadahnuta interpretacija Listove transkripcije Bahove Fantazije u ge-molu koju ćemo reprodukovati u večerašnjoj emisiji.

Nimalo pravolinijski zacrtan put Boleove pijanističke afirmacije, ubrzo nakon prvih koncertnih uspeha biće prekinut Drugim svetskim ratom kada pijanista pristupa Američkoj armiji i odlazi u Japan gde će, spletom događaja, u vojničkoj uniformi dirigovati premijerom komične opere Mikado Artura Salivana… Posleratne godine, međutim, označiće brzi povrtatak podijumu i biti ispunjene intenzivnom koncertnom praksom koja će, osim po Sjedinjenim Državama sve izraženije dobijati i internacionalni karakter. Svoje prve komercijalne snimke Bole pravi 1952. godine za Boston rekords sa delima de Falje, Albeniza i Ernesta Lekuone, a već sledeće godine i za Remington koji objavljuje njegovu antologijsku interpretaciju Drugog klavirskog koncerta Sergeja Prokofjeva i četiri Skerca Frederika Šopena. Ovih godina, Horhe Bole intenzivno nastupa na rodnoj Kubi, a koncertira i u Kanadi, Evropi, po Karipskim ostrvima i Južnoj Americi, sa međutim, prilično neujednačenim ocenama kritike koje često ističu umetnikovu nedovoljno izraženu ekspresivnost izvođenja. Tako, nakon koncerta koji je održao u Karnegi holu 1955. godine – ističući njegov „izuzetan potencijal najzad pretočen u autentičan izraz“ – poznati kritičar, Harold Šonberg zaključuje svoj osvrt konstatacijom da će Bole biti vrhunski umetnik jedino ukoliko uspe da u sebi pronađe onaj „demonski kvalitet“ koji svaka umetnost iziskuje da bi se mogla nazvati velikom… Ipak, takvog karaktera uistinu nikada nije ni bilo u interpretacijama Horhea Bolea koji je i na svojim najslavnijim snimcima ostajao više odmeren nego zapaljiv. Pre bi se reklo – ona vrsta romantičarskog pijaniste kojoj su pripadali Rahmanjinov i Rubinštajn, a kod kojih je emocionalna potencija dolazila iz samog zvuka, njegove atmosferičnosti, kolorita i bujnosti plasirane unutar uvek pregledne i pedantno organizovane strukture interpretiranog dela.

Tokom 1960-ih i 1970-ih godina, Bole će razvijati bogatu koncertnu aktivnost sa obe strane Atlantika, a sam početak ovog perioda obeležiće njegovo učešće u Oskarom ovenčanom holivudskom projektu igranog dokumentarca pod nazivom Pesma bez kraja posvećenog Francu Listu za koji Bole snima saundtrek. Na koncertnom podijumu pijanista istovremeno značajno širi repertoar, mahom delima romantičarske literature, u prvom redu Lista i Rahmanjinova, ali i Betovena i španskih stvaralaca, gotovo u potpunosti zaobilazeći originalne kompozicije Johana Sebastijana Baha, Skarlatija, Hajdna ili Mocarta. Naprotiv, Bahu se posvećuje isključivo kroz romantičarske transkripcije, dok Listove operske parafraze postaju njegov zaštitni znak, svedočeći o bliskosti koju je u izborima delio sa ranijim generacijama pijanista. Pored internacionalne koncertne prakse koju razvija tokom sedamdesetih, Bole će se posvetiti i pedagoškom radu na Univerzitetu Indijane gde drži klasu između 1968. i 1977. godine. Nakon ovog angažmana, Bole će trajno delovati i kao direktor Kertisovog instituta zamenivši na toj poziciji Rudolfa Serkina.

Mada se Boleova karijera odlikovala visokom konzistentnošću nastupa, njegov pijanizam se decenijama suočavao sa niskim vrednovanjem, mahom od strane američkih kritičara koji su negativno gledali na postojanost romantičarskog virtuoziteta u njegovojn praksi, doživljavajući ga tokom druge polovine prošlog veka kao već staromodnog i prevaziđenog. Ipak, ma koliko da su ovakve široko raširene ocene sve do poznih godina pijanistu ograničavale na saradnju sa manje značajnim izdavačima, Boleova diskografija pokazuje da je njegov pijanizam i te kako bio saobražen standardima vremena. U poređenju sa Vladimirom Horovicem, još jednim pijanistom kojeg je uz Horhea Bolea pratio epitet „poslednjeg romantičara“ i čiji je izraz u svojoj idiosinkratičnosti bio ekspresivno zaoštren do krajnjih granica, Boleova romantičarska karakterna crta daleko je bila odmerenijeg tipa. Ona se najbolje uočava u njegovom maniru striktne kontrole naboja u ekstastatičnim oslobađanjima energije na vrhuncima odgovarajućih odseka dela, pri kojima čvrsta organizacija dramaturgije potiskuje svaki oblik spontanosti ili snažnije ispoljene afektivnosti.

Boleov delikatan, precizno plasiran te intonativno čist ton, bio je posledica izuzetne pažnje koju je pijanista poklanjao estetici zvučne slike. Ovoj prepoznatljivoj osobenosti njegovog pijanizma, u velikoj meri doprinosila je i Boleova gotovo dosledna posvećenost klavirima marke Bekštajn i Boldvin koji su u vremenu sveprisutne zvučne standardizacije usled dominacije Stenvejevih instrumenata tokom druge polovine 20. veka doprinosili njegovoj upadljivoj različitosti. Producent Peter Vodland je tako 1987. godine zabežio da je „na koncertima po Sjedinjenim državama Bole svirao uglavnom na Boldvinu, dok je u Evropi koristio Bekštajne. Gledajući ga kako svira satima, shvatio sam da Stenvej ne preferira upravo stoga što je na ovim instrumentima levi pedal previše menjao ton instrumenta. U toku sviranja, Bole je naime obilato koristio oba pedala, što mu je pomagalo da proizvede veoma individualan zvuk na instrumentu.“

Osobena pijanistička individualnost Horhea Bolea stekla je svoje konačno istorijsko priznanje i širu popularnost tek nakon umetnikove smrti 1990. godine o kojoj rečito govori i njegovo uvrštavanje u antologijsku Filipsovu kolekciju Veliki pijanisti 20. veka – verovatno do danas najznačajniji presek pijanističkih dometa proteklog stoleća koji je načinjen u diskografskim okvirima. Za više od pet decenija duge karijere, Horhe Bole je pijanizmom duboko proživljenog sadržaja i visokih umetničkih kvaliteta, pored same muzike u nasleđe ostavio i lični odgovor na pitanje mogućnosti održivosti romantičarskog plamena u vremenu dominirajućeg antiromantičarskog raspoloženja.

Autor emisije: Stefan Cvetković