Opera „Gilgameš” Rudolfa Bručija

Ovo delo je nastalo po porudžbini Srpskog narodnog pozorišta povodom proslave 125 godina od postojanja ove institucije. Premijerno je izvedeno 2. novembra 1986. godine u Novom Sadu, da bi sledeće godine bilo predstavljeno i na BEMUS-u. Takođe je sa ansamblom Srpskog narodnog pozorišta Gilgameš izveden na Prvom Međunarodnom festivalu u Bagdadu, odakle je putem televizije prenošen u čak šesnaest azijskih zemalja. Iako je postojalo interesovanje i evropskih operskih kuća za ovo delo, a Bruči je za života radio na nemačkom prevodu libreta i prilagođavanju partiture novom jeziku, Gilgameš, za sada, nije izveden na još nekoj međunarodnoj operskoj pozornici. Takođe, iako je reč o jednoj od najmonumnetalnijih partitura u domenu, inače skromne, domaće operske produkcije, ovo delo se posle osmadesetih godina nije pojavilo ni na domaćim scenama.

Formalna organizacija Gilgameša Rudolfa Bručija je raznovrsna. Opera je podeljena u tri čina. Prvi ima pet slika, oratorijmskog je tipa i poseduje tri baletske numere. Drugi čin, sa četiri slike, se bazira na dramskim dijalozima, arijama i ansamblima. Treći čin poseduje osam slika i u njemu dominiraju solističke i monumentalne horske numere.

Sadržinski, libreto Arsenija Arse Miloševića se oslanja pre svega na drugi deo sumerskog epa o legendarnom kralju Gilgamešu, jednom od temeljnih tekstova ljudske kulture. Prvi deo epa, o samom Gilgamešu, njegovim poduhvatima, božanskom statusu koji je uživao, ali i tiraniji koju je sprovodio nad svojim podanicima, sažet je u prvom činu. Drugim delom opere dominira putovanje Gilgameša i njegovog prijatelja Enkidua u kedrovu šumu, ubistvo čudovišta Humbabe i sama Enkiduova smrt. Završni, treći deo, posvećen je Gilgamešovoj neuspešnoj potrazi za besmrtnošću, odnosno njegovim neminovnim suočenjem sa prolaznošću. Milošević je u svoj tekst uneo i fragmente mnogo modernijih književnih ostvarenja kao što su Geteov Faust i poema Čovek Maksima Gorkog, a takođe se koristio i metrikom narodnih bajalica.

Rudolf Bruči je smatrao ovu operu, inače drugi deo njegove nezavršene operske triologije Prometej, Gilgameš, Faust, svojim magnum opusom, sintezom svih svojih kompozitorskih i poetičkih stremljenja. U često citiranom odlomku iz programske knjižice Srpskog narodnog pozorišta Bruči zapisuje: „Ovo je obična opera komponovana sa težnjom da ni u jednom trenutku ne prekine nit tradicije, ali da muzičkom sintaksom i filozofskim stavom korespondira sa svojim vremenom... Čarobna lepota i senzibilnost prastarih orijentalnih lestvica i srenjovekovne srpske duhovne muzike poslužila mi je kao jedan od osnova konstrukcije zvučnog materijala od kojeg je opera izgrađena”, zaključuje Bruči.

I stvarno, u muzičkom jeziku preovladavaju tri vrste lestvica istočnog porekla koje je Bruči upotrebio za horizontalnu i vertikalnu organizaciju kompozicionog toka. To su hebrejska, arpaska „isfahan” i arpaska sedamnaestotonska lestvica. U završnom trećem činu, jezik ovog dela se okreće prema dijatonsko-modalnim sklopovima, a na samom kraju se čuje i liturgijska pesma Ninja sili Kir Stefana Srbina, kao osnova završnog horskog nastupa. U stilskom smislu, opera Gilgameš pokazuje suživot različitih stilskih usmerenja XX veka – od postromantizma do muzičke avangarde, što donekle ukazuje na postmodernistički prosede, ali bez upotrebe citata, ironije ili pastiša. Možda je, zbog toga, najtačnija ocena muzikologa Nemanje Sovtića koji kaže da se „Bručijev muzički postmodernizam u Gilgamešu može tumačiti kao „spasavanje” moderniteta postmodernim sredstvima”.

Urednica Ksenija Stevanović