Kraljica Jelena i njeni sinovi

Kraljica Jelena, u narodu poznata kao Anžujska, u Srbiju dolazi oko 1250. godine, i kako arhiepiskop Danilo II u njenom žitiju kaže "bila je od plemena fruškoga, od plemena carska, kći slavnih roditelja koji su bili u velikom bogatstvu i slavi", da bi postala srpska kraljica, udajom za kralja Uroša I, koji zemljom vlada od 1243. godine, sinom Stefana Prvovenčanog i Ane Dandolo, unukom Stefana Prvovenčanog.

Prvih decenija života Jelena je u novoj sredini posvećena porodičnom životu i podizanju troje dece, sinova Dragutina i Milutina, potonjih kraljeva i kćerke Brnjače, o kojoj postoje mnogi protivrečni podaci. Vremenom njen uticaj na mnoga politička zbivanja, saveze, svrgavanja muža sa prestola, uticaj na sinove postaje veoma vidan, a u jednom periodu imala je i svoje teritorije kojima je samostalno vladala.

Iako katolkinja, Jelena, oko 1280. godine, u manastirskoj crkvi Svetog Nikole kod Skadra, koji je ona podigla, prima i monaški zavet "prizvavši hristoljubivog jednoga monaha svojih, najčasnijeg starca po imenu Jova, i iz njegove ruke primi monaški obraz u crkvi Svetoga Nikole, u slavnom gradu Skadru. I u tom velikom anđelskom obrazu bi nazvana monahinja Jelena" (arhiepiskop Danilo II).

Ona je odmah primila veliku shimnu, najveći monaški stepen, ali nije uzela i novo ime, što simbolizuje ponovno rađanje u Hristu, što u slučaju Jelene predstavlja izuzetak od pravila. Kod kraljice Jelene izuzetak je da je za tri meseca proglašena svetiteljkom, i prva je žena svetiteljka koja je dobila svoje žitije.

Kraljica Jelena katoličku veru nije promenila ni udajom za kralja Uroša I. Katolička princeza, a pravoslavna vladarka, bila je veoma aktivna pri izgradnji hrišćanskih hramova, kako pravoslavnih, tako i katoličkih, kao i njeni sinovi Dragutin i Milutin. Ktitorka je i pravoslavnog manastira Gradac na Ibru: "I tako poče zidati crkvu u ime Presvete Bogorodice praznik Blagovešćenja, na mestu zvanom Gradac. Sama podvizavajući se, ne imajući pokoja ni danju ni noću, kako bi samo sa uspehom mogla svršiti takvo delo" (arhiepiskop Danilo II). Ovo je bila njena grobna crkva posvećena Blagovestima, a ovaj manastir podignut je oko 1275. godine.

Kada govorimo o ovoj energičnoj, obrazovanoj, uticajnoj kraljici, koja je bila stalna spona između Istoka i Zapada, svakako treba spomenuti kraljičinu dvorsku školu za siromašne devojke u Brnjacima koja je predstavljala jedinstveni primer u srpskoj srednjovekovnoj istoriji. Kraljica Jelena upokojila se 8. februara 1314. godine na dvoru u Brnjacima. Sahranjena je u svojoj zadužbini - manastiru Gradac.

Gošća ovonedeljne Riznice je dr Jelena Erdeljan, redovni profesor Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Odeljenje za istoriju umetnosti. Naša tema - Kraljica Jelena i njeni sinovi, Srbija krajem 13. i početkom 14. veka. Govorimo o dinastičkim brakovima, idealima srednjeg veka, ulozi i porukama srednjovekovnog zadužbinarstva, o vizuelnoj i materijalnoj kulturi u funkciji spoznaje istorije...

Autor i voditelj Dušanka Zeković.