Na staklenom putu – staklarstvo na tlu Srbije kroz vekove

Krhki stakleni predmeti bili su jedan do simbola građanske kulture, statusa i identiteta pojedinaca. „Na staklenom putu“ zato spoznajemo istoriju nacionalne proizvodnje stakla od polovine 19. do polovine 20. veka. Izložba obuhvata više od 130 eksponata iz najznačajnijih sačuvanih kolekcija stakla u Srbiji.

„Tokom ove godine zajedno sa Muzejom nauke i tehnike pokrenuli smo niz projekata i pre svega nam je fokus bio lokalnim sredinama u kojima se razvijala staklarska proizvodnja, a koje više nema. To su, pre svega, Paraćin, Prokuplje, Zaječar. Kada govorim o proizvodnji koje više nema, mislim na oblikovano staklo. U nekim formatima proizvodnja stakla i danas postoji, ali umetnički oblikovano staklo izumire u našoj sredini“, naglašava Biljana Crvenković, koordinatorka Grupe za staklo pri Nacionalnom komitetu IKOM i autorka izložbe.

Dodaje da su najveću prodršku imali od Ministarstva kulture, kao i da su se kolege iz drugih muzeja potrudili da sve ono što je ostalo od primeraka proizvedenih u našim fabrikama, sačuvaju i animiraju javnost kako bi više pažnje posvetili toj vrsti nasleđa.

U Muzeju primenjene umetnosti organizatori su želeli da stave akcenat na prvih sto godina staklarske proizvodnje u Srbiji. Sa utemeljenjem moderne državnosti, srpski vladari imaju jaku želju da učvrste proivodnju stakla, ali tek pojavom Avrama Petronijevića, ključne ličnosti iz epohe ustavobranitelja, počinje razvoj manufakturne proizvodnje stakla u Srbiji.

„Srbija u to vreme nije imala ni staklare, ni staklo duvače, niti je imala znanja o toj vrsti proizvodnje. Nama su ta znanja i veštine zapravo preneli stranci, majstori, trideset porodica Čeha i Nemaca, koje Avram Petronijević dovodi na svoje imanje u blizini Jagodine, na Crnom vrhu, gde se osniva prva fabrika ikada u Srbiji, a to je fabrika stakla u narodu poznata kao 'Avramovac'. Na izložbi se mogu videti i prvi primerci iz te fabrike, kao i sačuvani primerci iz naše druge fabrike stakla iz 19. veka, Fabrike stakla Atanasija Nacka Jankovića, uglednog trgovca, takođe, iz Jagodine, koja je najduže postojala, od 1882. do 1904. godine“, objašnjava Crvenkovićeva.

Koliko je državi bilo važno da se predstavi kao zemlja u razvoju, dokazuje insistiranje Ministarstva privrede da se na velikim sajmovima obavezno pojave predmeti Staklare Nacka Jankovića.

Jedina staklara koja je trajala kroz čitav 20. vek je Srpska fabrika stakla iz Paraćina, osnovana 1906. godine, a na izložbi su zastupljeni i eksponati iz njene proizvodnje. Do 1950. godine usled velikih kriza i ratova na našem području, staklarska proizvodnja je bila „staklenim nogama“.

„Nismo imali puno vremena za razvoj staklarske industrije za koju je zaista potrebno više vekova i ne možemo u tom smislu da se poredimo sa velikim staklarskim centrima u Češkoj, Austriji i Nemačkoj, koji iskustvo i proizvodnju neometano prenose generacijama i vekovima. Mi smo tek u četvrtoj, petoj deceniji 20. veka, imali naše domaće stanovništvo edukovano kao majstore, a do tada su glavnu proizvodnju vodili majstori stranci“, napominje autorka izložbe.

Koncept izložbe predstavlja ulogu stakla u srpskoj kulturnoj sredini kroz kulturne modele, a neizostavni su bili ideološki i nacionalni uticaji. Oblikovano i posebno dekorisano staklo nije bilo dostupno svima. Najširem krugu stanovništva bilo je dostupno ambalažno staklo.

„Mi smo na početku 20. veka po tipologiji imali samo čaše za vodu i vino i sateljke za rakiju. Međutim, građanska klasa pokušava da dokaže da je ista trgovačka, advokatska, medicinska klasa kao u inostranstvu, te iz tih razloga, tržište u našoj sredini određuje i uvoz stakla. Mi smo paralelno imali jako veliki uvoz, ali on ne datira tek iz 19. veka. Uvoz sa Turskom u 18. veku nosili su Srbi, Raci. Oni su bili glavni uvoznici stakla između Austrijskog carstva i Turskog carstva. Iz te trgovačke sfere se zapravo razvijaju zanati za obradu i preradu stakla, a tek kasnije kada je došlo vreme, osnivaju se prve manufakture i fabrike stakla“, dodaje Biljana Crvenković.

Veliki segment izložbe u Muzeju primenjene umetnosti predstavlja reprezentativno, uvozno, upotrebno staklo korišćeno na kraljevskom dvoru i u reprezentativnim objektima SFRJ. On naglašava vrstu reprezentacije kojom su vladari i predsednici zbog luksuzne, umetničke izrade amblema ili inicijala isticali simbol modernosti i prepoznavanja takve vrste prostora za visoke zvanice iz inostranstva. To su pokazatelji razvijene kulture konzumacije pića i kulture stola u višim sferama društva, u kojima je počela da se uvodi nova etikecija u ophođenju i komunikaciji.

Muzej primenje umetnosti, Međunarodnu godinu stakla obeležiće i brojnim pratećim sadržajima.

„Pored izložbe 'Na staklenom putu' imamo izložbu našeg savremenog umetnika Veljka Zejaka iz Beograda, koji živi i stvara u Ljubljani. Prateći program će predstavljati i brojna predavanja naših profesora, kao i stručnjaka iz inostranstva, jedan od njih je iz MAK muzeja iz Budimpešte. Imaćemo i gostovanje Fondacije 'Bohus' iz Budimpešte – predavanja i izložbe umetnički obrađenih predmeta od stakla, kao i gostovanje 'Derato' studija koji direktno stvara na ostrvu Murano i od murano stakla“, najavila je Biljana Jotić, v. d. direktorka Muzeja primenjene umetnosti.

Postavka izložbe „Na staklenom putu – tehnologija stakla“, u Muzeju nauke i tehnike približava tehnologiju stakla, od prirodnog, preko procesa fabričke i ručne proizvodnje ovog fascinantnog materijala od praistorije do danas.

„Na izložbi je predstavljena upotreba prirodnog stakla u praistoriji, preko antike, srednjeg veka, do najsavremenije tehnologije proizvodnje stakla. Isto tako, akcenat je stavljen i na ručno duvanje stakla, jako značajnog u samom tehnološkom razvoju i upotrebi stakla. Predstavljeni su kako proizvodnja stakla, tako i sami proizvođači sa teritorije Srbije - od Staklare Nacka Jankovića, preko Srpske fabrike stakla, do 'Kristala Zaječar', Staklare iz Alibunara, Staklare Pančevo. Proizvođači obuhvataju vremenski period od kraja 19. veka do danas. Jedna od ideja ove izložbe jeste da zainteresujemo mlade za divan zanat stakloduvanje. Koliko mi je poznato, ručno duvanim staklom u Srbiji danas se bavi samo jedan čovek“, istakao je Zoran Lević, autor izložbe „Na staklenom putu – tehnologija stakla“, u Muzeju nauke i tehnike.

Izložbu „Na staklenom putu – tehnologija stakla“, u Muzeju nauke i tehnike će upotpuniti brojni prateći sadržaji – predavanja, radionice vitraža, radionice konzervacije stakla, radionica izrade predmeta od murano stakla i radionica laboratorijskog duvanog stakla.