Muzika pred-gregorijanskih tradicija hrišćanskog bogosluženja

Pevanje je bilo neraskidivi deo hrišćanske liturgije od najranijih dana crkve. Već se u Jevanđelju po Mateju, u opisu Tajne večere pominje pevanje himni, kada su apostoli „otpojavši hvalu izašli na goru Maslinsku".

Osim u Jevanđeljima, muzika se pominje i u Poslanici Svetog Pavla Efežanima, koje je podsticao da se koriste psalmi, himne i duhovne pesme „pjevajući i pripijevajući u srcima svojijem Gospodu". Kasnije, Plinije Mlađi je, pišući caru Trajanu, tražio savet kako da tretira hrišćane u Bitiniji, opisujući njihovu praksu okupljanja pred zoru i „antifono ponavljanje himne Hristu, kao Bogu". Praksa antifonog pevanja psalama - odnosno smenjivanja dve grupe pevača, bila je poznata još u jevrejskim bogosluženjima, iz kojih su najraniji hrišćani preuzeli i druge elemente, poput afirmativnih deklamacija „Amen" i „Aleluja". 

Istraživači se još uvek  u potpunosti ne slažu oko toga kako se tačno, između V i IX veka razvilo zapadnoevropsko pojanje, budući da su izvori retki i često posredni. Početkom V veka Sveti Avgustin je opisao responzorijalno pevanje Graduala tokom Mise, a sto godina kasnije Benedikt Nursijski je u svojim „Pravilima" utemeljio protokol službe Bogu koji će biti praktikovan u svim manastirskim zajednicama širom Evrope. U ovom periodu, definisale su se i osobene, regionalne muzičke tradicije zapadnoevropskog crkvenog pojanja, koja su prethodile kodifikovanom, i kasnije opšte prisutnom gregorijanskom pevanju. Među njima su najpoznatije bile tradicije ambrozijanskog, mozarapskog, starorimskog, galikanskog i beneventanskog pevanja.

Pored gregorijanskog, jedino pevanje zapadnoevropske crkve čiji je repertoar do nas stigao u zapisima sa preciznom notacijom je ambrozijansko pevanje. Tačnije, ovo je jedina od svih pred-gregorijanskih tradicija koja je preživela u liturgijskoj praksi i koja se i danas koristi. Razloge tome treba tražiti u ugledu koji je Milano imao kao duhovni centar, koji su još Vizantinci opisivali kao „prvi grad na Zapadu, posle Rima". Vekovima je ovo pevanje bilo ograničeno na okolinu Milana i parohije u blizini jezera Komo i Mađore na severu Italije. Obred koji se pripisivao Svetom Ambroziju, milanskom biskupu i jednoj od najuglednijih crkvenih ličnosti IV veka, iako pod uticajem rimskog pojanja, svakako je imao svoje specifičnosti u odnosu na rimsku praksu, jer je još od II veka Milano bio liturgijski autonoman.

Međutim, osim sa juga, uticaji su stizali i sa zapada - iz Galije i Španije, ali i istoka, tačnije iz Vizantije. Istraživači su identifikovali „pozajmice" iz pravoslavnog bogosluženja, ali se ne može utvrditi da li su one u ambrozijansko pojanje uvedene u formativnom periodu ove prakse ili naknadno. Specifične potrebe ambrozijanskog obreda uslovile su i nastanak repertoara koji se razlikovao u odnosu na gregorijanski - drugačije napeve, drugačije tekstove, ali i drugačiji muzički stil. Muzički, ambrozijanski napevi poseduju mnogo veće varijacije u dužini, ambitusu i strukturi, u poređenju na gregorijanskim pevanjem. Jedna od najprepoznatljivijih karakteristika je postupno kretanje, koje ovim melodijama pruža fluidnije, talasastije obrise.

Jedno od najrasprostranjenijih i najuticajnijih, bilo je takozvano „mozarapsko pevanje", koje je tokom srednjeg veka bilo negovano na Iberijskom poluostrvu. Repertoar mozarapskog pevanja pripada obredu koji su praktikovali španski hrišćani pod muslimanskom vlašću, iako su sami napevi nastali pre osvajanja Španije 711. godine. Zato se ovo pevanje nekada naziva i „vizigotskim" ili „hispanskim", mada se naučnici slažu da ni ovi nazivi nisu u potpunosti adekvatni.

Najraniji sačuvani pismeni zapisi o ovom obredu potiču iz pera Isidora Seviljskog, iz 636. godine, gde je on opisao tadašnju misnu, bogoslužbenu praksu. Ono što je posebno važno jeste da se ovakav obred nije izvodio samo u Španiji već, kako Isidor navodi, „i u Galiji", odnosno u južnoj Francuskoj, čime je mozarapski obred došao u direktan kontakt sa tamošnjom ranohrišćanskom praksom. Muzički, danas je teško rekonstruisati zvuk ovog pevanja, jer su sačuvani napevi uglavnom zapisani neumama koje pokazuju konturu melodije, ali ne tačne visine ili intervale. Samo nekoliko izvora sadrži zapise koji danas mogu sa sigurnošću da se transkribuju. Na osnovu ovih podataka, istraživači su zaključili da je mozarapsko pevanje imalo više sličnosti sa ambrozijanskim i galikanskim nego sa rimskim obredom. Ipak, kao i u rimskom, u mozarapskom pevanju je praktikovano antifono i responzorijalno izvođenje napeva koji su mogli biti silabični, neumatsko, odnosno sa samo nekoliko nota po slogu, ili izrazito melizmatični.

Donekle paradoksalno, mozarapsko pevanje je u Španiji preživelo vizigotsku i mavarsku invaziju, ali nije hrišćansku Rekonkvistu. Naime, rimski obred je na teritoriju Španije ušao preko Katalonije, još u VIII veku, da bi 1071. godine bio prihvaćen i u Aragonu. Hrišćanski prelati na teritorijama koje su ponovo osvojene, isključivo su izvodili obrede po gregorijanskom ritualu, te se mozarapsko pevanje svelo samo na nekoliko crkvi u Toledu, kojima je bilo dozvoljeno da neguju tradicionalni obred. Ipak, ovo pevanje je vremenom toliko poprimilo obrise gregorijanike, da danas ne poseduje nikakvu sličnost sa svojim izvornim vidom.

Jedna od manjih zajednica koje su imale specifično, bogoslužbeno pojanje bila je ona u južnoj Italiji, u crkvenim centrima u Beneventu i Monte Kasinu, prema kojima je i nazvana „beneventansko pojanje". Ova praksa je bila negovana između VII i IX veka i nastala je pod jakim uticajem ambrozijanskog pevanja, ali ju je ubrzo potisnuo gregorijanski obred. Dve tradicije su neko vreme paralelno opstajale, da bi potom beneventansko pevanje bilo svedeno na interpolacije u gregorijanskim himnalima. Ovi napevi ostali su sačuvani samo u obredima koji su vezani za lokalne praznike i svetitelje, poput Dvanaest svetih mučenika iz Beneventa, za koje nije postojao pandan u gregorijanskom koralu.

Brojne ranohrišćanske muzičke tradicije su od IX veka bile pod velikim pritiskom gregorijanskog rituala koji je nametala rimska kurija. Gregorijansko pevanje se razvilo sredinom VIII veka, a nastalo je iz sinteze različitih ranohrišćanskih tradicija, pre svih starorimskog i galikanskog pojanja. Brzom širenju ove, uslovno rečeno, „nove" tradicije, pre svih su doprineli karolinški vladari u Francuskoj, počevši od Pipina III. Naime, ključni trenutak je bio dolazak pape Stefana II, sa velikim brojem rimskih sveštenika i Scholom Cantorum u Pariz, nakon čega je francuski kralj naredio da se u crkvenim obredima koristi takozvani cantus romanus. Od trenutka kada je Pipinov sin, Karlo Veliki imenovan za Svetog rimskog cara, agresivno je promovisao ovu vrstu crkvenog obreda šriom teritorija kojima je vladao, suzbijajući lokalne tradicije, a sve u nameri da kosoliduje duhovnu i svetovnu vlast.

Jedna od prvih tradicija koja je bila potistnuta bilo je takozvano starorimsko pevanje. Dugo se smatralo da je ovo pevanje bilo „proto faza gregorijanike", ali se danas pretpostavlja da su ova dva obreda imala paralelne tokove razvoja, dok revidirani, gregorijanski standard, sa snažnim uticajem galikanskog pojanja, nije postao dominantan. Napevi u starorimskom pojanju sačuvani su u samo nekoliko manuskripta, uključujući tri zbirke graduala i dva antifonarijuma.

Urednica emisije: Ivana Neimarević