Da li je Staljingrad Dalekog istoka pozornica prve velike bitke Drugog svetskog rata

Šangaj je tridesetih godina prošlog veka bio, demografski, drugi po veličini grad u Aziji sa tri i po miliona stanovnika. Zahvaljujući povoljnoj lokaciji u slivu najduže kineske i azijske reke Jangce u okean, izrastao je u važni trgovački i industrijski centar i služio kao uporište za razmenu sa inostranstvom.

Prilika za dobru zaradu, potreba za stranim inženjerima, lekarima, učiteljima i drugim profesionalcima, te specifične istorijske okolnosti kao što su kolonijalne ambicije Japana prema Kini i priliv izbeglica iz Rusije nakon građanskog rata koji je propratio Oktobarsku revoluciju, učinili su grad šarolikim kosmopolitskim draguljem u kojem je pored oko 20.000 Japanaca živelo i mnogo Britanaca, Rusa, Francuza, Nemaca i Amerikanaca.

Zbog bogatstva arhitekture, kulturnih i zabavnih sadržaja, stranci su ga od milošte nazivali "Parizom istoka" i "kraljicom Orijenta".

U vreme cvetanja Šangaja tokom tridesetih, južna i srednja Kina nalazile su se u rukama republikanskog revolucionara i nacionaliste, generalisimusa Čang Kaj Šeka.

On se izvesno vreme svesno klonio sukoba sa japanskim ekspedicionim korpusom u Šangaju i držao podalje od severa zemlje, koji je ili bio pod japanskom okupacijom ili trpeo manje i veće japanske provokacije, u želji da konsoliduje i ojača svoju vlast nad do 1928. godine rascepkanom teritorijom koju je preuzeo od više samovoljnih regionalnih gospodara, a koju su sada ugrožavali i sve aktivniji komunisti.

Međutim, delom usled pritiska rodoljuba sa severa, a naročito nakon teškog oružanog incidenta u predgrađu Pekinga 1937. koji je Tokiju poslužio kao izgovor za zauzimanje današnje kineske prestonice, Čang, koji je u mladosti studirao vojnu nauku u Japanu i po veroispovesti bio hrišćanin, konačno je odlučio da se uključi u borbu protiv stranog okupatora.

Udario je na japanske brodove i jedinice stacionirane u Šangaju, u kojem se pet godina ranije, 1932, već bio desio kratak ali žestoki sukob u kojem je poginulo oko 15.000 kineskih vojnika i civila.

Kineska očekivanja

Taktički, Čang i njegovi saradnici, među kojima su najveći uticaj imali nemački vojni savetnici, želeli su da namame Japance niže na jug da bi ublažili njihovu prednost u tehnici, jer, za razliku od Mandžurije na severu, koju su Japanci prigrabili još 1931. a koja je ravna i čvrstog tla, u srednjoj Kini zemlja je vlažnija i rastresitija, sa puno rečnih tokova i više padavina, što otežava manevrisanje tenkova i artiljerije.

Strategijski i politički, Čang se nadao da će reakcija protivnika, odnosno intenziviranje japanskih udara na Kinu i eventualno širenje okupirane teritorije, izazvati oštri diplomatski pritisak zapadnih sila na Japan i, moguće, intervenciju Sovjetskog Saveza, koji je i sam bio ugrožen japanskom ekspanzionističkom politikom i istovremeno pretendovao da direktno utiče na politička i ekonomska zbivanja u kineskim provincijama Mandžuriji i Šinđijangu.

Međutim, njegova očekivanja se nisu ostvarila jer je Staljinu, koji je zabrinut da će sve moćniji i agresivniji Japan pokušati da upadom iz Mandžurije preuzme ruski Daleki istok i ukloni se u Sibir kako je to već bio učinio između 1918. i 1922. za vreme građanskog rata između belogardejaca i komunista, najviše odgovaralo da se posveti daljoj industrijalizaciji i vojnom jačanju svoje zemlje bez uplitanja u sukob u Kini, te pusti Japan da se tamo fizički i materijalno iscrpljuje.

Naime, za SSSR je bilo idealno to što će Tokio morati da prebaci više svojih snaga na jug, dalje od granice, i, uopšte, svoje osvajačke ambicije usmeri na mnogoljudnu Kinu, umesto na naftom, rudom i drvnom građom bogati istočni Sibir.

SSSR-u je, dakle, odgovaralo da se Japanci na duže zaglibe u kineskom blatu i istroše ljudske i ekonomske resurse.

Da se to zaista desi Sovjeti su se postarali pružajući veliku pomoć u naoružanju Čang Kaj Šeku i savetujući rukovodstvu Kineske komunističke partije da se uzdrži od sukoba sa njegovom prokapitalističkom armijom jer je ona jedina sposobna da pruži snažan otpor Japanu. 

Dalekoistočni Staljingrad

Čang Kaj Šek i njegovi ljudi tako su 1937. ostali bez strane vojne intervencije koju su priželjkivali. U tromesečnu bitku za Šangaj, koja je počela avgusta te godine, na njegovo naređenje je pohrlilo, smatra se, preko 700.000 slabije opremljenih i, uglavnom, od neprijatelja lošije obučenih Kineza. 

Ogromni logistički napor Japanaca, koji su dovezli blizu trista hiljada ljudi, izvršili više velikih iskrcavanja i u boj uključili skoro sedam puta više tenkova nego Kinezi, urodio je plodom – mada su na raspolaganju nisu imali ni upola manje ljudi, oni su ostvarili ogromnu prednost u oklopnim jedinicama i letelicama i sa brojnog brodovlja u blizini obale neometano zasipali grad i okolinu granatama velikog kalibra.

Po domaćim (konzervativnim) procenama, oko 187.000 kineskih boraca je izgubilo život, dok je njih oko 83.000 ranjeno – račun koji ne uključuje civile. S druge strane, japanske žrtve verovatno nisu prešle 10.000 mrtvih i 30.000 ranjenih.

Grad je nakon žestokih uličnih borbi i višemesečnog teškog bombardovanja, koji su mu kasnije zavredili naziv "dalekoistočnog Staljingrada", pao u japanske ruke, a preživeli kineski borci, koji su nemilice slati u tehnološki neravnopravnu borbu kao topovsko meso, bili su prisiljeni na povlačenje na sever, prema Nankingu (Nanđingu), koji je u to vreme imao status prestonice.

Taj nesrećni grad je, međutim, vrlo brzo pao pred naletom osokoljenih japanskih trupa – kineska vojska ga je napustila nakon samo tri dana borbi, ostavljajući za sobom masu civila, od kojih je više desetina ako ne i stotine hiljada pobijeno. Zato je opravdano pitanje da li je napad na japanski vojni kontingent u Šangaju mogao biti bolje organizovan i da li je otvoreni, čeoni sukob sa opremljenijim i uvežbanijim protivnikom trebalo da bude izbegnut.

Velika pobeda, velike reperkusije

Zahvaljujući činjenici da je u Šangaju tada živeo za ono vreme prilično visok broj od oko 70.000 stranaca, vesti o vazdušnom bombardovanju, granatiranju civila i masakrima na ulicama Šangaja i okolnih naselja dospele su na naslovne strane novina na Zapadu, donevši simpatije braniocima.

Japanska osvajanja u srednjoj Kini produbila su oprez i nezadovoljstvo SAD i Velike Britanije i zaustavile isporuke američkih materijala i opreme za vojnu namenu Japanu. 

Mada vlada u Vašingtonu u tom trenutku nije bila voljna da uđe u ozbiljniji diplomatski, a pogotovu ne vojni sukob sa Tokijom zbog njegovih operacija u Kini, kada su Japanci 1940. godine, nakon predaje Pariza Hitleru, umarširali u francusku koloniju Vijetnam ne bi li, između ostalog, presekli snabdevanje Čang Kaj Šekovim snagama u Kini, SAD su reagovale uvođenjem ekonomskih sankcija Tokiju, među kojima je posebno bio bitan naftni embargo, pošto je Japan lavovski deo svojih potreba za crnim zlatom zadovoljavao iz SAD.

To je ostrvsku carevinu prisililo da pokuša da potrebne resurse obezbedi silom. Da bi se dokopali naftnih rezervi u Indoneziji, koja se u to vreme nalazila pod kolonijalnom upravom Holandije, zemlje koja se pridružila američkom embargu, Japanci su morali da izvrše duboki prodor u južni Pacifik i jugoistočnu Aziju i pritom neutrališu američke snage na Havajima i Filipinima.

U smislu da je pokrenula događaje koji su Tokio nešto kasnije stavili na put kolizije sa Vašingtonom i drugim zapadnim silama, velika japanska pobeda u Šangaju može se smatrati Pirovom, pa čak i početkom (sekvence koja je dovela do) kraja japanskih osvajanja, mada to, zbog potonjeg nezaustavljivog napredovanja carskih trupa u samoj Kini, pa onda i Pacifiku i Indokini, neće postati očigledno sve do 1942. godine i bitke za Midvej, u kojoj su Japanci izgubili sve svoje nosače aviona i vojnu inicijativu u Tihom okeanu prepustili Amerikancima.

Takođe, vrlo bitno, čarke u predgrađu Pekinga i bitka za Šangaj poslužili su kao povod za sporazum Čang Kaj Šekove vlade sa Sovjetskim Savezom za isporuku naoružanja i druge vojne pomoći.

Sovjetska artiljerija, tenkovi, avioni, pa i brojni piloti i vojni instruktori počeli su da stižu u redove Čang Kaj Šekove armije u oktobru 1937. Isporuke su nastavljene i piloti ustupani sve do Hitlerovog napada na SSSR 1941. Mada je za Šangaj i Nanking već bilo kasno, sve to je nesumnjivo doprinelo zaustavljanju japanskog napredovanja u Kini. 

Pravi početak Drugog svetskog rata?

Uprkos nedovoljnoj materijalnoj i taktičkoj spremnosti svojih snaga, Čang Kaj Šekova vlada je u avgustu 1937. ušla u frontalni, dugotrajni rat sa tehnički i organizaciono nadmoćnim Japancima, jer, mnogi veruju, nije imala drugog izbora budući da je njihov vojni pritisak rastao i da su pored Mandžurije već bili prigrabili Peking sa okolinom.

Visoku cenu za taj otvoreni otpor najpre je platio Šangaj. Vojni istoričari specijalizovani za Aziju smatraju bitku za to, još tada, divovsko naselje prototipom ratovanja u urbanoj sredini kakvo je karakteristično za Drugi svetski rat – i zbog teških okršaja prsa u prsa za svaku kuću, i zbog nemilosrdnog bombardovanja iz vazduha.

Štaviše, oni sukob koji je počeo čarkama u okolini Pekinga i eksplodirao u Šangaju 1937. godine vide kao pravi početak Drugog svetskog rata, jer su se u njemu sudarila mlada vojna sila, od 1940. godine članica Trojnog pakta, koja je poput svojih saveznika Italije i Nemačke bila željna promene svetskog poretka (Japan), i stara sila, koja je, slično Velikoj Britaniji i Francuskoj, dugo politički i vojno dominirala širokim prostorima i bila nosilac postojećeg poretka (Kina).

Pošto je bez prekida trajao sve do 1945, taj okršaj Kine i Japana se i hronološki nadovezuje i fizički uklapa u ono što se tradicionalno smatra Drugim svetskim ratom, pa ne postoji racionalni razlog zašto se ne bi smatrao iskrom ili semenom najvećeg oružanog sukoba u istoriji čovečanstva (RTS :: Bitka koja je bitno uticala na Drugi svetski rat, a za koju nikada niste čuli (rts.rs)).

On se, smatraju stručnjaci za Aziju, do sada nije smatrao početkom Drugog svetskog rata zbog viševekovne političke, ekonomske, naučne, pa i lingvističke dominacije Evropljana, odnosno belaca, koja je i u oblasti istorije i geografije izrodila pristrasni evrocentrični pogled na svet koji "stari kontinent" postavlja ne samo u središte geografske karte planete već i razmišljanja o Drugom svetskom ratu i istoriji uopšte.

Ako se, dakle, oslobodimo misaonih okova egocentričnosti i sino-japanski sukob koji je buknuo 1937. prihvatimo kao početak Drugog svetskog rata, onda bitku za Šangaj, u kojoj je angažovano preko milion vojnika na obe strane, možemo shvatiti kao prvi epski boj najvećeg krvoprolića u istoriji naše vrste.