Antologija srpske muzike

Slavenski je rođen na današnji dan – 11. maja 1896. godine kao Josip Štolcer, u međimurskom gradu Čakovcu, koji je u tom periodu bio pod vlašću Austrougarske. Posebnu naklonost prema tradicionalnoj muzici rodnog Međimurja, koju mu je kao detetu izvodila majka, ali i prema folkloru Balkana, Slavenski je gajio tokom čitavog života i iz tradicionalne muzike je crpeo svoj jedinstveni umetnički izraz.

U rodnom Čakovcu izučio je pekarski zanat kod svog oca, i tu završio osnovnu i srednju školu. Već u detinjstvu pokazivao je izuzetne muzičke sposobnosti koje su mu omogućile da se, posle prvih pouka dobijenih u Varaždinu, 1913. upiše na Konzervatorijum u Budimpešti, u klasu Zoltana Kodaja. U ovom gradu upoznao se sa predanim radom Bele Bartoka na prikupljanju i proučavanju narodnih melodija. Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, Slavenski je prekinuo studije, da bi ih nastavio 1920. i, uprkos materijalnim teškoćama u kojima se nalazio, uspešno ih završio u Pragu 1923. godine, u klasi Vitjeslava Novaka.

Kada je 1918. stvorena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kompozitor je sa velikim oduševljenjem prihvatio ideje panslovenskog pokreta i počeo da se potpisuje kao Štolcer-Slavenski, da bi kasnije, 1932. prezime Slavenski i formalno ozvaničio. Osnivanje zajedničke države južnoslovenskih naroda imalo je značajan uticaj da u brojna dela koja je pisao još od studentskih dana ugradi i svoje jugoslovensko ime. Nakon studija u Pragu, Slavenski je najpre radio kao profesor u Glazbenom zavodu u Zagrebu, a septembra 1924. prihvata poziv Jovana Zorka, direktora Muzičke škole u Beogradu, gde dolazi na mesto profesora. Iste godine Slavenski na Festivalu savremene muzike u Donauešingenu predstavlja Prvi gudački kvartet koji je primljen sa velikim uspehom, a već naredne, 1925, dobija stipendiju za usavršavanje u Parizu, gde je imao prilike da se upozna sa muzikom kompozitora francuske „šestorke". Tada potpisuje i ugovor sa jednom od najstarijih nemačkih izdavačkih kuća za muzikalije Schott iz Majnca, koja će narednih godina publikovati partiture njegovih dela. Naime, u periodu od 1926. do 1932. ova prestižna kuća objavila je čak 12 instrumentalnih dela i 21 horsku kompoziciju Slavenskog.

Po povratku u Beograd 1927. započinje najplodniji period kompozitorovog stvaralaštva, a 1937. godine Slavenski dobija stalno zaposlenje u Muzičkoj školi koja danas nosi njegovo ime. Godine 1945. postao je profesor Muzičke akademije u Beogradu, na kojoj je ostao sve do svoje smrti – 30. novembra 1955. U svojoj pedagoškoj karijeri podsticao je i usmeravao stvaralačke težnje svojih đaka i studenata, među kojima posebno mesto imaju Ljubica Marić, Ludmila Frajt, Nikola Petin, Božidar Trudić, Vitomir Trifunović, Milan Ristić i Rudolf Bruči.

Iz bogate biografije Slavenskog izdvajamo i da je bio jedan od aktivnih članova Međunarodnog društva za savremenu muziku, kao i jedan od prvih domaćih kompozitora koji su pisali filmsku muziku, o čemu svedoče ostvarenja iz kompozitorove zrele stvaralačke faze, iz 1933. i 1935. godine: Pesma crnih brda ili Fantom iz Durmitora – prvi dugometražni zvučni igrani film u jugoslovenskoj kinematografiji, kao i film A život teče dalje. Godine 1936. napisao je i muziku za Pečalbare, istoimeni scenski komad Antona Panova, u kojem je predstavljena ljubav dvoje mladih, pripadnika različitih klasa, Kostantina i Simke.

U svojim delima, ističe Vlastimir Peričić u studiji „Muzički stvaraoci u Srbiji", Slavenski koristi narodne melodije, slobodno ih obrađuje uz obilno korišćenje smele harmonske i kolorističke invencije. Sa izuzetnom minucioznošću pristupa tradicionalnoj muzici, da granice između autentičnog folklora i originalnog stvaralaštva potpuno iščezavaju. Kako i sam naglašava: „Ja tražim podstreka u folkloru onih naroda koje civilizacija nije iskvarila. Tu leži ona iskonska emocija koja me inspiriše", reči su Josipa Slavenskog.

U tekstu „Društveni aspekt izvođenja muzike Josipa Slavenskog", objavljenom u zborniku Muzikološkog instituta SANU povodom 120. godišnjice rođenja kompozitora, Mirjana Živković osvetljava sledeće: „Uspesi kompozicija Josipa Slavenskog u inostranstvu nisu uvek nailazili na odgovarajući prijem u Beogradu. Njegov muzički avangardizam bio je stran beogradskoj koncertnoj publici, što se može dovesti u vezu sa stepenom muzičkog razvoja ove sredine u prvoj polovini XX veka, a posebno sa njenom nespremnošću da prihvati nov odnos prema muzičkom folkloru, drugačiji od onog koji je bio tek uspostavljen u srpskoj muzičkoj kulturi. Narodne melodije, ugrađene u dela Slavenskog, dobijaju okruženje koje iznenađuje primenom kompozicionih tehnika koje su se u to vreme pojavile u evropskoj umetničkoj muzici, kao što su bitonalnost, slobodan tretman disonanci u 'bezobzirnoj' polifoniji i drugo... I u zagrebačkoj sredini se nerado gledalo na njegovu veliku zainteresovanost za folklor, posebno širokog balkanskog i, još daljeg, istočnog područja, a možda i na njegovu životnu filozofiju, po kojoj su svi ljudi, bez obzira na poreklo, veru ili naciju, bili jednako poštovani", reči su Mirjane Živković.

Još od dela pisanih u toku studija, kao i onih nastalih u kasnijim stvaralačkim fazama, Slavenski je pokazao da se sa pravom ubraja u red evropskih kompozitora koji poniru u najdublje folklorne slojeve i pronalaze u njima osnove za stvaranje. Ovakav folklorni ekspresionizam su u svojim kompozicijama predstavili Bela Bartok i Igor Stravinski.

Urednica Irina Maksimović Šašić