Od kazana, virova i gajtana, do junaka koji se uspeo u nebo – tri priče Kukavice

Priča prva - Za petama Nijagari

Početkom dvadesetog veka, čuveni profesor Velike škole u Beogradu Đorđe Stanojević, prijatelj Nikole Tesle, obilazio je Srbiju i izučavao hidroenergetske potencijale naših reka, pa onih u okrilju Kukavice. 

„Stanojević je zaključio da vodopad Vučjanskog potoka u blizini Vučja, koji pada sa visine veće od 100 metara u nekoliko skokova, i koji nose naziv Dev Kazan, Đokin Vir, može da da snagu od 500 parnih konja", objasnio je za Portal RTS-a, Nebojša Dimitrijević iz Narodnog muzeja u Leskovcu. 

Na insistiranje nekoliko uglednih građana Leskovca, Stanojević je uradio studiju koja je pokazala isplativost kroćenja nemirne planinske reke pune virova.

U cilju sprovođenja studije u delo, 1901. godine osnovano je Leskovačko električno društvo A.D. na čelu sa Gligorijem Jovanovićem predsednikom leskovačke opštine, Lazarom Josimovićem predsednikom prvostepenog suda i trgovcem Kostom Maznićem.

„Odmah posle osnivanja, otkupljene su dve vodenice koje su se nalazile na najpogodnijem i najbržem delu toka Vučjanke. Izgradnja hidrocentrale i kanala poverena je francuskom preduzimaču Josifu Granžanu, koji je svoje iskustvo sticao na podizanju prve srpske hidroelektrane na reci Đetinji", dodao je Dimitrijević, arheolog, pisac i lokalni hroničar.

Hidrelektrana je počela sa radom svečano 24. decembra 1903. godine - simbolično na dan kada je 26 godina pre toga Leskovac oslobođen od Turaka.

Za potrebe prenosa električne energije podignut je i prvi dalekovod u Srbiji od Vučja do Leskovca. 

„Specifičnost elektrane je kanal dužine 950 metara koji je delimično ukopan u stenu, i koji dovodi vodu do vodne komore iznad centrale gde se voda akumulira i putem cevi prenosi pod veoma oštrim uglom do turbina koje daju električnu energiju. Hidroelektrana je počela proizvodnju sa dva hidroagregata trofazne naizmenične struje nemačkog proizvođača „Simens-Halske"od po 144 KW. Između dva svetska rata, zbog porasta broja stanovnika, ali i ubrzanog razvoja industrije u Leskovcu, javila se potreba za većom količinom energije. U tu svrhu je hidrocentrala proširena i dodat joj je još jedan hidroagregat jačine 640 KW", kaže Dimitrijević. 

Hidroelektrana i danas proizvodi električnu energiju zahvaljujući originalnim turbinama iz 1903. i 1931. godine zbog čega ju je 2005. godine Međunarodni institut inženjera elektrotehnike i elektronike (Institute of Electrical and Electronic Engineers) uvrstio u „Listu objekata, pronalazaka i dostignuća od opšteg značaja za razvoj i istoriju elektrotehnike u svetu".

Poređenja radi, hidroelektrana po Teslinom principu na Nijagari počela je sa radom 1896. godine. Dakle, samo je sedam godina tada Ameriku delilo od malog Vučja. 

Hidroelektrana na reci Vučjanki, na 17 kilometara od Leskovca, živi je testament upornosti i vizije budućnosti Leskovčana, a danas je područje oko hidroelektrane popularno izletište, naročito zbog lepota virova u kanjonu Vučjanke, poznatih kao Đokini virovi, koji su melem za oko, uho, ali i pluća. 

Gornji vir pod vodopadom visokim devet metara, širok je 15 metara.

Voda iz njega ističe donjim vodopadom u donji vir širok oko 20 metara.

Huk vode, blago sunce i specifično vajarstvo prirode neće Vas ostaviti ravnodušnim.

Priča druga - Šverc na konjima iz Bugarske sa potkovicama „naopačke"

Ako je hidroelektrana Vučje zaveštanje leskovačke vizije budućnosti, onda je obližnji Muzej tekstilne industrije u Strojkovcu - zaveštanje leskovačke upornosti i domišljatosti da tu viziju ostvare. 

Leskovački industrijalci zakupili su staru vodenicu iz vremena Turaka, i u njoj 1884. godine pustili u rad mašine za proizvodnju gajtana čime je udaren temelj čuvene leskovačke tekstilne industrije.

Rekom Vučjankom teče voda koja je jedna od najmekših u Evropi, bila je idealna za ispiranje vune koja se koristila u proizvodnji gajtana. 

„Za potrebe te prve fabrike gajtana, Leskovačni su iz Karlova u Bugarskoj prošvercovali mašine tako što su ih noću natovarili na karavanima, a konjima okrenuli potkovice naopako da bi zavarali poteru", dočarao je snalažljivost Leskovčana Dimitrijević.

„Prve mašine ili tada zvani čarkovi, pokretane su snagom vode pa je zbog toga i za proizvodni objekat izabrana vodenica ispod koje je prolazio potok", objašnjava Dimitrijević koji godinama, između ostalog, istražuje korene industrijalizacije leskovačkog kraja, i čiji radovi dočaravaju južnjačke priče iz epohe i pre vremena kada su ovde Turci imali svoje hamame, saraje, hareme... 

Muzej u Strojkovcu jedinstven je objekat te vrste na našim prostorima.

Neke od izloženih mašina još mogu da se puste u pogon, a može i da se sedne na tronošce u donjem delu vodenice-fabrike, gde su nekada gazde odmarale uz čaj ili rakiju.

Priča treća - Skobaljić Grad i turski kolac

Prema legendi iz leskovačkog kraja, planina Kukavica je dobila ime nakon boja na Kosovu kada su se na nju skolonile žene, majke, udovice, i sestre palih srpskih vojnika oplakujući junake i „kukajući" za svojim najmilijma.

Na jednom od njenih vrhova, nad kanjonom Vučjanke, nalaze se ostaci srpskog srednjevekovnog utvrđenja - Skobaljić grad, koji je dobio ime po slavnom zapovedniku Nikoli Skobaljiću, vitezu despota Đurađa Brankovića.

„Nikola je u bici kod Banje septembra 1454. godine, na čelu srpske vojske porazio brojniju tursku vojsku i to je verovatno poslednja samostalna pobeda Srba nad Turcima pred pad despotovine. Moćni sultan Mehmed Drugi Osvajač, uvređen ovim porazom, lično je stao na čelo još veće vojske i novembra iste godine u bici kod Trepanje porazio je Nikolu i uhvatio ga živog", objašnjava Dimitrijević. 

„Kao opomena onima koji se usprotive moćnom sultanu, Nikola je nabijen na kolac čime je postao, ako ne prvi Srbin kažnjen na ovaj način, onda prvi Srbin poznat imenom koji je dočekao takav surov kraj svog života", dodao je Dimitrijević iz leskovačkog Narodnog muzeja.