Viševekovne rusko-srpske kulturne i duhovne veze predstavljene na manifestacijama u Beogradu  

„Dani duhovne kulture Rusije u Srbiji" ističu istorijski aspekt rusko-srpskih veza. Izložba „Povratak generala – 145 godina od dolaska ruskih dobrovoljaca u Srbiju", čiji je autor istoričar prof. dr Aleksej Timofejev, posvećena je glavnom komandantu srpske armije, ruskom general-majoru Mihailu Černjajevu. Biće otvorena za javnost od 25. septembra do 7. oktobra u Istorijskom muzeju Srbije.

U istom duhu, tokom septembra, upriličeni su događaji koji ističu kulturne i duhovne aspekte srpsko-ruskih odnosa.

RIKONTRANS (Visual Culture, Piety and Propaganda: Transfer and Reception of Russian Religious Art in the Balkans and the Eastern Mediterranean, 16th – early 20th century), projekat Evropske unije u okviru ciklusa HORIZONT 2020, istražuje na hiljade ruskih ikona i drugih predmeta religiozne umetnosti koji su iz Rusije doneti na Balkan u periodu od 16. do 20. veka, a čuvaju se u manastirima, crkvama i muzejskim zbirkama u regionu.

O projektu RIKONTRANS i dešavanjima na Filozofskom fakultetu povodom „Dana duhovne kulture Rusije u Srbiji", razgovaramo za Portal sa docentom dr Anom Kostić sa Odeljenja za istoriju umetnosti.

Projekat čine timovi eminentnih stručnjaka iz Rusije, Grčke, Rumunije, Bugarske i Srbije koji su angažovani u naučno-obrazovnim i kulturnim institucijama kao što je muzej Benaki u Atini, Tretjakovskaja galerija i drugi. Ko rukovodi „srpskim timom"?

– Srpskim projektnim timom rukovodi dr Nenad Makuljević, redovni profesor Odeljenja za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, oko koga su, pored mene, okupljeni saradnici dr Ivana Ženarju Rajović, dr Vuk Dautović, msr Irena Ćirović i msr Teodora Bradić.

Jedna od karakteristika srpske novovekovne kulture jeste njena povezanost sa Ruskom crkvom i Ruskom imperijom. U čemu se prepoznaje karakter rusko-srpskih odnosa, od kada datiraju i na kom se planu – kulturnom, političkom ili duhovnom – najviše oseća viševekovni kontinuitet?

– Iako srpsko-ruske crkvene, kulturne i umetničke veze mogu da se prate od srednjeg veka, do njihovog intenziviranja dolazi krajem 17. veka. U to vreme srpski i drugi balkanski pravoslavni narodi nalazili su se u okvirima Osmanske imperije. Budući da je Rusija bila jedina slobodna pravoslavna država, istupala je kao najmoćnija zaštitnica balkanskih pravoslavnih hrišćana i kao takva je na ove prostore kontinuirano slala pomoć u vidu bogoslužbenih knjiga, crkvenih sasuda i ikona. Takva vrsta pomoći pravoslavnom stanovništvu u okvirima Osmanskog carstva imala je višestruke ideološke osnove povezane sa pobožnošću i idealima pravoslavlja.

Da li je urađen potpuni popis ruskih ikona, bogoslužbenih knjiga, sasuda i drugih dragocenosti?

– Takav popis do sada nije obavljen jer se ti darovi nalaze u parohijskim crkvama i manastirima od Dalmacije do Svete Gore. Dosadašnja terenska istraživanja i publikovani radovi pokazuju da je najmanje hiljadu ruskih ikona sačuvano u srpskim crkvama, kao i znatan broj bogoslužbenih knjiga i predmeta.

U kom periodu su umetnički uticaji iz Rusije bili izraženiji?

– Posebno su bili važni umetnički uticaji iz Rusije koji su oblikovali tokove crkvenog slikarstva tokom 18. i 19. veka, bilo posrednim prihvatanjem, bilo direktno, školovanjem umetnika u ruskim umetničkim centrima ili importovanjem ikona i gotovih ikonostasa.

Pomenuli ste nekoliko segmenata u okviru kojih je predstavljen projekat. Osim izložbe ikona (reprodukcija ruskih ikona) i radionice, na Filozofskom fakultetu u Beogradu je od 9. do 11. septembra održan i međunarodni naučni skup. Koje su teme bile u fokusu?

– Sve teme koje su izlagane na naučnom skupu Icons in motion: Russian Religious Art, Visual Culture and Collective identities in the Balkans and the East Mediterranean bile su usmerene ka istim ciljevima, a to je da: mapiraju očuvane ruske ikone, bogoslužbene predmete i ruske umetničke uticaje na Balkanu; da prikažu puteve transfera, analiziraju estetske, ideološke, političke i društvene faktore koji su oblikovali kontekst recepcije objekata ruske verske umetnosti u različitim društvenim i kulturnim okruženjima i da istraže uticaj prenetih artefakata na vizuelnu kulturu zemlje u kojoj su se našli.

Upravo su prema tim zadatim ciljevima organizovane i sekcije konferencije: Icons and Piety; Transfers; Icons in Museum and Collections; Icons and Politics, Liturgical Items, Icons in Motion. Najveći značaj konferencije bio je u tome što su stručnjaci iz različitih zemalja – Grčke, Rumunije, Bugarske, Srbije i Rusije – okupljeni oko istih ciljeva, razmenili svoja terenska iskustva i metodološka stanovišta u proučavanju ruske religiozne umetnosti na teritoriji svojih zemalja.

Konferenciju, koja je održana uživo i virtuelno, pratila je i stručna ekskurzija koja je uključivala posete manastiru Krušedolu, pravoslavnim hramovima u Novom Sadu i Sremskim Karlovcima.

Na izložbi „Ruske ikone u srpskoj kulturi" na Filozofskom fakultetu u Beogradu predstavljene su reprodukcije ikona i bogoslužbenih predmeta. Javnost je imala priliku da ih vidi od 9. do 24. septembra. Šta je važno reći o njima?

– To su reprodukcije najreprezentativnijih ruskih ikona i bogoslužbenih predmeta koji su od 15. veka do prvih decenija 20. veka stizali na srpsku teritoriju, a danas se čuvaju u manastirskim riznicama – u Mileševi, Hilandaru, Rakovici, manastiru Sv. Trojica u Pljevljima; parohijskim crkvama poput crkve u Pirotu; Narodnom muzeju u Beogradu, Vladičanskom dvoru u Vršcu i Muzeju crkvenih starina Eparhije niške.

Najstarija ikona čija je reprodukcija prikazana na izložbi datira iz 15. veka – u pitanju je Sveti prorok Danilo iz Narodnog muzeja u Beogradu, a među važnijim svoje mesto su našle i Bogorodica Bezdinska i hilandarska Bogorodica Trojeručica. Među izložbenim panoima prikazani su sasudi, dar cara Nikolaja Drugog Romanova niškom Sabornom hramu, barjak iz Prvog srpskog ustanka uvezen iz Rusije, kao i ikonostas uvezen iz pravoslavne crkve u Sarajevu.