Velika humska čuka kod Niša priča priču dugu skoro pet milenijuma

Arheološki lokalitet Velika humska čuka nalazi se u središtu centralnog Balkana, u jugoistočnoj Srbiji, oko osam kilometara severno od Niša, na mestu prirodnog ukrštanja komunikacionih pravaca koji povezuju Balkan sa Trakijom i Malom Azijom na istoku, i sa egejskim svetom na jugu. Smešten je na dominantnom nepristupačnom uzvišenju, na platou površine od skoro jednog hektara, čija najviša tačka iznosi 455 metara. Takva pozicija, uz blizinu prirodnih resursa, kao i povezanost sa Kremencem, čuvenim nalazištem kremena, odnosno opala (2,3 kilometra vazdušnom linijom), glavni su razlozi što je naseljavana od ranog bakarnog doba, pa do pozne antike (4400. godine p. n. e. do IV veka n. e.).

Najstariji i najbolje očuvani kulturni sloj ovog nalazišta potiče iz ranog bakarnog doba (eneolita), dok su od ostalih perioda zastupljeni i kasno bakarno doba, bronzano i gvozdeno doba, keltski period, i na kraju, kulturni slojevi povezani s rimskom dominacijom na ovim prostorima.

Kuće iz bakarnog doba bile su izgrađene u istoj tehnici, sa zidovima od drvene konstrukcije koji su oblepljeni blatom (tj. tehnikom pletera i lepa), dok su podovi bili od utabane zemlje, na koje je, često, nanošen tanak sloj gline. Svi stambeni objekti izgoreli su, zajedno s kućnim inventarom. Među ostacima jedne od kuća pronađeno je bakarno dleto teško 92 grama, koje predstavlja jedan od najstarijih datovanih bakarnih nalaza na centralnom Balkanu. Svakako raritetan nalaz su dva ulomka keramičkih posuda ukrašenih zlatnom bojom, a tek nekoliko sličnih primeraka poznato je sa dva istovremena lokaliteta u Bugarskoj, kao i sa obližnjeg Bubnja kod Niša.

Na kraju recimo i to da je zajednica ranog bakarnog doba nazvana po ta dva nalazišta iz Niške kotline (tzv. kultura Bubanj–Hum), a deo je jednog većeg kulturnog kompleksa koji je tada obuhvatao prostor od današnje južne Rumunije do današnje severne Grčke (tzv. kompleks Bubanj–Salkuca–Krivodol).

Prva arheološka istraživanja lokaliteta Velika humska čuka izvršili su tridesetih i pedesetih godina XX veka Miodrag Grbić i akademik Milutin Garašanin. Na osnovu tih istraživanja Garašanin je definisao tada novu arheološku kulturu na prostoru centralnog Balkana i nazvao je po dva niška lokaliteta. Posle gotovo pola veka, zahvaljujući tadašnjoj direktorki Narodnog muzeja u Nišu Tatjani Trajković Filipović i dr Miloradu Stojiću iz Arheološkog instituta u Beogradu, obavljena su manja probna istraživanja 2009. godine, koja su bila uvod u sistematska istraživanja otpočeta 2014. godine, i traju i danas.

„Godine 2020" – govori za RTS dr Aleksandar Bulatović, naučni savetnik Arheološkog instituta u Beogradu i rukovodilac projekta – „izvršena je geomagnetna prospekcija skoro cele površine lokaliteta, prilikom koje je registrovano nekoliko geomagnetnih anomalija – one bi se u slobodnoj interpretaciji mogle okarakterisati kao praistorijski stambeni objekti. Njihova pravilnost, intenzitet, oblik i orijentacija ukazuju na ostatke kuća kakve smo već istražili prethodnih godina na nalazištu, čime će znatno biti olakšan izbor pozicija za iskopavanja narednih godina. Pored geomagnetnih snimanja vršene su analize apsolutnog datovanja AMS metodom i dobijeni su datumi za horizont iz kojeg potiče čuvena figuralna predstava plesačice naslikana crvenom bojom na stopi keramičkog pehara (oko 4300 godina p. n. e.). Tako se na ovaj način znatno poboljšalo naše poznavanje hronologije bakarnog doba na prostoru centralnog Balkana."