Caričin grad – slučajno otkriveno arheološko bogatstvo

Justinijana Prima se nalazi u opštini Lebane na jugu Srbije. Grad je početkom šestog veka (535. godine nove ere) sagradio vizantijski imperator Justinijan Prvi u, prema navodima iz TO Lebane, svom rodnom mestu. O tom, za ondašnje prilike modernom gradu sa kompletnom infrastrukturom, za Internet portal RTS-a razgovarali smo sa direktorom Turističke organizacije Lebana, Bojanom Jovićem.

Kako je i kada otkriven lokalitet Caričin grad?

‒ Caričin grad kod Lebana je slučajno otkrio Mita Rakić, putopisac i novinar lista „Otadžbina" tokom 1880. godine.

Kroz šumu su virile ruševine i utvrđenje sa kulama. Prva istraživanja je sproveo 1912. godine Vladimir Petković, kustos Narodnog muzeja iz Beograda.

Pronašao je justinijanovske kapitele, baziliku, krstionicu i identifikovao je sa Justinijanom Primom ‒ izgubljenom arhiepiskopijom iz perioda smene kasne antike i rane Vizantije.

Kasnije su pod nadzorom V. Petkovića i arheologa Franca Mesesnela otkriveni Akropolj, linija vodovoda, peći za topljenje ruda i bazilika, veći deo Gornjeg grada, pečati, novac, odlomci bronzane statue.

Posle Drugog svetskog rata na istraživanjima su radili SANU, Arheološki institut, Zavod za zaštitu spomenika kulture: Đ. Bošković, M. Panić, A. Deroko, dr Sv. Radojčić, Nevenka Spremo Petrović.

Otkrivena je crkva sa kriptom u Gornjem gradu, glavna ulica istok‒zapad, okviri Donjeg grada, nekropola, brana, kašteli od sela Radinovac do sela Zlata.

Na koji način je tekao dalji istorijat istraživanja?

‒ Od 1960. do 1969. zbog radova na hidroelektrani „Đerdap" smanjuju se finansijska sredstva za istraživanje. Otkrivene su stambene četvrti uz magistrale, bazilika sa transeptom u Donjem gradu; pronađeni su kapitel stuba sa monogramom Justinijana Prvog, crkva van bedema, vodovodna i kanalizaciona mreža, trasa akvadukta od Delivoda na Petrovoj gori do Caričinog grada (16 km), cisterna, kula ‒ vodeni kolektor. 

Otkrivene su i česma, terme, gradska kuća, pazarište, zanatske radionice u Donjem gradu...

Godine 1975. godine manja istraživanja sprovode Vladimir Kondić i Vladislav Popović.

Sastaju se Niški regionalni zavod kod Niške zajednice kulture, regionalna i opštinska zajednica Leskovca i Lebana o zaštiti spomenika i obnovi istraživanja, a pridružuje se i Narodni muzej iz Beograda.

U periodu od 1978. do 1984. istraživana je sakralna arhitektura, kvart u Gornjem gradu, principija, stambeni kvart u Donjem gradu, istočno i južno podgrađe Donjeg i Gornjeg grada.

Od 1997. godine do danas istraživanja sprovode srpski i francuski arheolozi Vujadin Ivanišević i Bernard Bavan.

Od najinteresantnijih pronalazaka ističu se kosti devet kamila jednogrbih i dvogrbih, koje su korišćene u ratovima i trgovačkim karavanima, dva pečata arhiepiskopa i žitnica.

Kakav je centar bio Justinijana Prima?
‒ Objekti i bazilike u gradu bili su bogato ukrašeni mozaicima. Tu su bile javne zgrade, ulice, trgovi, česme, kupatila, i grandiozni sistem vodovoda u dužini oko 16 km koji je sa planine Radan usmeravao čistu planinsku vodu u gradsku cisternu. Verovatno da je grad u to vreme bio raskošno izgrađen, kako i dolikuje za jedan carski grad. Sistemom oluka i odvodnih cevi sakupljana je atmosferska voda. Tvrđavu uzdignutu na strmoj litici, pored odbrambenih zidina branile su i dve reke: Svinjarička i Caričina. Na Caričinoj reci podignuta je brana sa ispustom gde se formiralo jezero. Tako je rešeno pitanje snabdevanja vodom.

Koje su još specifičnosti Justinijane Prime?
‒ Caričin grad je posedovao, za to vreme, sve zanatske radnje i radionice, skladišta raznovrsne hrane, žitarica, voća, divljači, slatkovodne dunavske ribe, što su i antropološka istraživanja dokazala. Naime, u Caričinom gradu najviše se konzumirala riba (jesetra, som, štuka...), koja je dovožena u svežem stanju.

Grad i podgrađe sa 12.000 stanovnika bili su klasno i funkcionalno podeljeni bedemima i kapijama na tri dela. Na najnižem, južnom platou dominirali su višespratni stambeni blokovi. U nekoliko zgrada je pronađen sistem centralnog grejanja i podno grejanje. Ulice koje su vodile do glavnog trga bile su ispresecane manjim ulicama. Na glavnom trgu Gornjeg grada stajala je velika statua imperatora.

I Akropolj je imao posebne bedeme sa odbrambenim kulama. Tu su bile službene i privatne odaje arhiepiskopa Justinijane Prime i sveštenika. Glavna ulica Via Sakra vodila je do velike bazilike sa bazenom u atrijumu, krstionice i biblioteke. Suprotno od nje bio je arhiepiskopski dvor, kao i kancelarije i prateće prostorije.