Kraljica Jelena Anžujska

Izložbom koja je otvorena u Galeriji SANU pod nazivom „Jelena, velika kraljica", obeleženo je sedam vekova od njene smrti. Postavku je priredio Narodni muzej u Kraljevu, uz podršku manastira Gradac, u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika Republike Srbije i ostalim institucijama kulture u Srbiji i regionu.

Poznato je da je ova znamenita vladarka, ktitorka, dobrotvorka i monahinja ostavila trajan pečat na istorijskim, umetničkim i kulturnim prilikama srednjovekovne Srbije.
Za potrebe izložbe obrađena je i digitalizovana fotodokumentarna i naučna građa iz prve polovine dvadesetog veka, a do same postavke prikupljen je i dodat i nov materijal. Ideja je bila da se prikaže život jedne kraljice i majke potonjih srpskih kraljeva.

Prvi segment izložbe odnosi se na Jelenino poreklo, dolazak u Srbiju, političke i društvene prilike u zemlji i period vladavine uz kralja Stefana Uroša I. Drugi deo bavi se njenom vladavinom posle smrti kralja, kada samostalno upravlja teritorijom od Trebinja do Skadra, i započinje ktitorsku aktivnost. Jelena je prva žena-ktitor u srednjovekovnoj Srbiji, a manastir Gradac poznat je kao njen najveći ktitorski poduhvat.

Jelena se zamonašila u crkvi Sv. Nikole u Skadru, a nakon njene smrti 1314. godine, mošti su prenete u manastir Gradac. Na ktitorskoj kompoziciji prikazani su i kralj i kraljica kako drže crkvu, što je kod mnogih istraživača izazvalo sumnje o ktitorstvu. Arhiepiskop Danilo II pominje da je kraljica Jelena sama podigla crkvu. Prema najnovijim zaključcima, manastir Gradac izgrađen je posle 1276. godine, kada je vlast preuzeo kralj Dragutin. Zbog neprilika u zemlji kraljica je počela da zida Gradac kao grobnu crkvu za sebe, kralja Stefana Uroša I i arhiepiskopa Joanikija. Iako su njih dvojica kasnije sahranjeni u manastiru Sopoćani, sačuvani ostaci freskoslikarstva i grobnice svedoče o Jeleninoj nameri.

Nakon Uroševe smrti otpočelo je razdoblje samostalne Jelenine vladavine - od sina Dragutina dobila je na upravu primorske zemlje od Trebinja na severu do Skadra na jugu, oblast oko Plavskog jezera i delove Gornjeg Ibra sa Brnjacima. Njeni dvori nalazili su se u Brnjacima i Trebinju.Autori izložbe su Tatjana Mihailović i Suzana Novčić, kustosi Narodnog muzeja Kraljevo.

U „Žitiju kraljice Jelene" koje se nalazi u knjizi arhiepiskopa Danila II, detaljno je opisana njena smrt. U žitiju se govori o tužbalici kralja Milutina nad telom svoje majke; opisuje se način Jelenine vladavine i pominje škola za siromašne devojke, koja je osnovana pod njenim patronatom. Manastir Gradac predstavlja treći segment izložbe – prikazani su arhitektonski planovi, sheme živopisa i ostaci keramičkog materijala.

Izložba je izazvala veliko interesovanje u Kraljevu i na gostovanjima u regionu – Kotoru, Trebinju, Raškoj, Parizu, Lionu, Gornjem Milanovcu, Novom Sadu i Kragujevcu, a u Galeriji SANU postavka će trajati do desetog maja. Stručna vođenja biće organizovana 17. i 26. aprila, u dva termina (u 12 i 17 sati).