Mozaik izvornih svedočanstava

Približavanje stogodišnjice početka Prvog svetskog rata i novi revizionistički udar politički angažovane istoriografije otvorili su niz novih rasprava o temama i problemima u vezi sa uzrocima i tokom Prvog svetskog rata. Posebno se razmatra mesto i uloga Kraljevine Srbije u događajima i procesima koji su doveli do otpočinjanja tog svetskog sukoba i uticali na njegovo razbuktavanje i usmeravali sam tok rata.

Ponovno insistiranje na pitanjima za koja smo mislili da su naporom generacija istoričara na njih dati odgovori – nametnulo je potrebu preispitivanja i analize poznatih istorijskih izvora.

Obilje arhivskih dokumenata, fotografija, predmeta, razglednica, pisama, propagandnih plakata pohranjenih u prebogatim fundusima domaćih i stranih arhiva i muzeja rečito i slikovito govori o iskušenjima Velikog rata, ratnim naporima Kraljevine Srbije, strahotama kroz koje je prošlo njeno stanovništvo, zločinima počinjenim nad srpskim narodom, mestu i ulozi Srbije u planovima Centralnih sila, politici saveznika prema njoj, kao i doprinosu Srbije pobedi Antante u Prvom svetskom ratu.

U trenucima kada nam se naivno činilo da gotovo nema dokumenta, pisma, fotografije ili plakata koji nije bio poznat generacijama istoričara što su se istraživački posvetili fenomenu Velikog rata i nije se našao pod lupom istoriografske analize – jedna privatna zbirka nastala dugogodišnjim napornim trudom entuzijaste i zaljubljenika u prošlost u potpunosti je demantovala takvo, već ukorenjeno i rasprostranjeno shvatanje.

Aleksandar Boričić, ugledni srpski odbojkaš i dugogodišnji reprezentativac, poznati trener i sportski radnik, predstavnik srpske odbojke u međunarodnim sportskim institucijama, ličnost ogromnog i nespornog autoriteta u međunarodnim sportskim krugovima, zaljubljenik u filateliju i starine, neumornim višedecenijskim radom uspeo je da stvori jednu od najbogatijih privatnih kolekcija fotografija, pisama, plakata i dopisnica nastalih u vreme Velikog rata. Najveći deo kolekcije Aleksandra Boričića do sada nije bio poznat stručnoj i široj javnosti.

Odlučujući se da beogradskoj javnosti predstavimo samo deo prebogate zbirke Aleksandra Boričića, izdvojili smo najupečatljivija izvorna svedočanstva koja govore o Srbiji u Velikom ratu. Smatrali smo da širina same zbirke dozvoljava oslikavanje različitih aspekata učešća Srbije u tom ratnom sukobu.

Na jednoj strani, ona nudi živo tkanje naracije o ratnim izazovima, sukobima, stradanjima i bremenitostima samog rata, dok na drugoj strani jasno osvetljava drugu stranu rata - sva ona dešavanja, događaje i procese koji često u istoriografskim analizama ostaju na marginama glavnih tokova, a koji ne samo što upotpunjavaju mozaik prošlih vremena već ubedljivo i u totalitetu govore o celini istorijskih zbivanja.

Imajući to u vidu, odlučili smo se da kroz prizmu zbirke Aleksandra Boričića posmatramo dve strane rata: onu u vezi sa samim događajima na frontovima i bojnim poljima i njihove direktne posledice i onu koja se tiče života iza utvrđenih linija fronta, a koji se oblikovao i formirao pod uticajem ratnih zbivanja i koji je često kreirao raspoloženje, duh, pa i stanje na frontu.

Prvi deo izložbe smo nazvali „Lice". Nastojali smo da u svetlu zbirke, prvenstveno njenih vrednih fotografija, predstavimo ratne napore Srbije u 1914. i 1915, prikažemo njene hrabre ratnike, predstavimo njihov izgled, fizionomiju, njihovu spremnost i opremljenost za vođenje rata, njihovo raspoloženje, stremljenja i htenja.

Posebnu vrednost predstavljaju fotografije srpskih artiljeraca i njihovih oruđa nastale tokom borbenih dejstava ili u retkim trenucima primirja, dokolice i odmora. Potresne slike stradanja i golgote kroz koju je prošla srpska vojska u zimu 1915/16. svaki put iznova svojom ekspresivnošću izazivaju jake emocije.

Fotografije iznurenih srpskih ratnika i kolona civilnog stanovništva koje se za vojskom kretale albanskim vrletima i bespućima upečatljivo govore o gotovo biblijskim okvirima stradanja srpske vojske i civila u danima najvećih iskušenja Velikog rata.

Nasuprot tome, fotografije iz perioda oporavka na Krfu daju sasvim drugačiju sliku, punu poleta, entuzijazma i želje za povratkom u porobljenu otadžbinu. To više nisu predstave iznemoglih srpskih vojnika, odevenih u ostatke nečega što je nekada bila uniforma srpske vojske, koje saveznici prihvataju i evakuišu daleko od krajeva u kojima su rođeni, već impresivne slike stasitih Šumadinaca, Moravaca, Timočana, Podrinjaca, odevenih u nove uniforme, opremljenih i spremnih da se pobedonosno vrate svojim porodicama, kućama i imanjima.

Uz njih su i predstavnici srpske intelektualne i političke elite koji daleko od otadžbine nastoje da osiguraju političke i diplomatske uslove za povratak u zemlju i pripreme se za posleratnu obnovu.

Optimistično deluju i svedočanstva o borbama i životu na Solunskom frontu. Kroz fotografije ove zbirke možemo pratiti kretanje srpskih vojnika sa Krfa do Soluna savezničkim brodovima, njihov dolazak na front, posedanje položaja u planinskim oblastima, stvaranje čitavog sistema utvrđenja i saobraćajnica, organizaciju sistema komandovanja i snabdevanja, ali i krvave borbe na Gorničevu, Kajmakčalanu, Moglenskim planinama i Dobrom polju.

Posebno su upečatljivo prikazani momenti savezničke parade pobede održane u Parizu 1919. i učešća jednog ešelona srpskih ratnika koji imponuju samom svojom pojavom, držanjem, nastupom i ozbiljnošću.

Nasuprot tome, potresna svedočanstva o bestijalnosti ratnih zločina počinjenih nad srpskim narodom tokom kaznene ekspedicije 1914. i okupacionog terora 1915–1918, razaranju infrastrukture i odnošenju i pljački kulturnih i materijalnih dobara jasno govore o surovosti i bezobzirnosti nemačkog, austrougarskog i bugarskog okupacionog aparata.

Svestranost i sveobuhvatnost zbirke Aleksandra Boričića omogućila nam je da drugu stranu Velikog rata predstavimo u svoj njenoj raznolikosti i različitosti. Zato taj segment izložbe nosi prozaičan naziv "Naličje".

Ratna propaganda, kao sveprisutni pratilac ratova i neizostavni aspekt ratovanja, svoju punu afirmaciju doživela je tokom Velikog rata. To su bili momenti kad su sve ratujuće strane, nastojeći da predstave sebe u svetlu koje im se činilo najpoželjnijim i najefektnijim, da unize protivnika i psihološki deluju na njega i njegovo raspoloženje, putem različitih ratnih plakata i dopisnica pokušavale da kreiraju buduću stvarnost.

Plakati i dopisnice s propagandnim motivima govore kako su austrougarski i nemački propagandisti videli Srbe i Srbiju, na koji način su ih predstavljali i kakvo su mišljenje o toj zemlji i njenom narodu želeli da formiraju kod svojih građana. Slikama divljačke, seljačke i necivilizovane Srbije suprotstavljali su željene, isfabrikovane slike germanske brige o srpskim ranjenicima i ratnim zarobljenicima koje su bile u potpunom kontrastu sa stvarnošću.

Nasuprot propagandi i željama propagandista, stoje slike svakodnevnog života u Srbiji tokom prvih godina rata, slike dece koja odrastaju u senci rata, žena i staraca koji se daleko od fronta trude da sačuvaju decu i imanja, trgovine koja se odvija na zamrlim i zanemelim gradskim pijacama, ratnih invalida koji se osposobljavaju za civilni život – koje pokazuju svu žilavost životne inercije u sudaru s ratnim vihorom.

Vojnička pisma i dopisnice izražajnošću rukopisa, živošću boja i snagom ličnih poruka i pečata čuvaju svest o unikatnosti i neprolaznosti trenutka, momenta u kome nastaju i odražavaju svu složenost okolnosti i situacija. Oni na pozornicu samih zbivanja izvode pojedinca sa svim njegovim vrlinama i slabostima.

U kratkim i efektnim potezima slikaju psihološke portrete srpskih ratnika, predstavljajući njihova unutrašnja stanja, brige, dileme, muke, neizvesnosti šta naredni dan nosi, hoće li ikad videti svoje najbliže.

Poseban segment izložbe posvećen je dolasku stranih medicinskih misija i njihovom radu u Srbiji tokom Velikog rata. Srbija, kao mala i nerazvijena zemlja, s nedovoljno razvijenom zdravstvenom službom i nedovoljnim brojem lekara i medicinara, nije bila u stanju da odgovori izazovima kakve je pred nju postavio tako veliki ratni sukob.

U danima kad su srpske vojne i civilne bolnice bile preplavljene ranjenicima i bolesnicima, kad su malobrojni srpski lekari, neumorno radeći, padali pokošeni opakim zarazama, nebrojene medicinske misije koje su došle u Srbiju pomogle su da se mnogi ranjenici izleče i opaka epidemija pobedi.

Njihov rad i zasluge trajno su se urezali u kolektivnu svest i pamćenje srpskog naroda. Niz do sada nepoznatih fotografija koje upečatljivo svedoče o njihovom trudu i nesebičnoj pomoći predstavlja, po našem sudu, izuzetnu vrednost ove izložbe.

Prvi svetski rat je sa svim svojim izazovima i strahotama ostavio neizbrisiv trag u kolektivnoj svesti niza generacija koje su stasavale i stasavaju u Srbiji. Svest o velikim danima slave i nezabeleženog stradanja, dedovima soluncima i njihovim delima, bakama koje su na svojim plećima održale život u ratom razorenoj i okupiranoj Srbiji, predstavlja jedan od ugaonih kamenova srpskog nacionalnog identiteta.

Prezentovanjem zbirke Aleksandra Boričića čuva se svest o prošlosti i neguje sećanje na Veliki rat i mesto, ulogu i značaj u njemu Srbije kao male balkanske zemlje čijim su tlom tih dana gazili veliki ljudi.