Srbija 1915 – Čekajući saveznike

Jake austrougarsko-nemačke snage su početkom oktobra 1915. godine napale Kraljevinu Srbiju. Otpor srpske vojske nije mogao da spreči napredovanje neprijatelja. Čekala se pomoć savezničkih snaga koje su se nalazile u Solunu. Velika ofanziva zatekla je Vladu Kraljevine Srbije u Nišu, gradu koji je od jula 1914. godine postao ratna prestonica.

Zapisi iz tog vremena govore da je francuski poslanik tih dana obavestio Vladu Kraljevine Srbije da francuske trupe polaze iz Soluna pod komandom generala Bajua i da će železnicom preko Skoplja stići do Niša. Planirano je i da nova saveznička baza bude Skoplje.

Vest o dolasku saveznika, građani Srbije primili su sa oduševljenjem. Vladala je velika radost. Bio je to poslednji tračak nade da će Srbija biti spasena. Započete su pripreme za doček savezničkih trupa. Početkom oktobra su gradovi duž železničke pruge bili okićeni slavolucima. Savezničke trupe svečano su iščekivane u Đevđeliji, Strumici, Velesu, Skoplju, Leskovcu, Nišu... U niškim školama devojke su vezle francuske zastave, đaci su učili da pevaju Marseljezu, kuće i ulice bile su okićene engleskim, francuskim i ruskim zastavama i cvećem. Ljudi su se danima okupljali na železničkim stanicama kako bi pozdravili svoje spasioce, koji, kako se govorilo, tek što nisu stigli.

Svedoci govore da su tih prvih dana oktobra 1915. godine dobošari u Nišu najavljivali dolazak Francuza i Engleza. Naveče bi razočarane građane dobošari ponovo obaveštavali kako zbog kiše saveznici nisu stigli, ali kako, eto ka Srbiji sigurno kreću već sutra. Znalo se da savezničke trupe u Solunu nisu velike, ali njihov dolazak budio je nadu da će za prvim pukom doći i ostali Englezi i Francuzi.

Počele su čak da kruže priče kako u pomoć stižu i Rusi. Pričalo se kako su kozaci već prešli Dunav i kako, nastupaju dolinom Timoka.

A onda, usledilo je razočaranje. Umesto saveznika, u Srbiju su stigli Bugari. Slavoluci su Bugarima poželeli „dobrodošlicu". Bugarski vojnici su u noći između 13. i 14. oktobra napali Srbiju bez objave rata. Napad je istovremeno počeo duž cele istočne granice Kraljevine, od Dunava do Dojranskog jezera. Bugari su 19. oktobra izbili na Vardar, zauzeli Veles i tako presekli železničku komunikaciju sa saveznicima i Solunom. Osvojeni su i Vranje i Leskovac. Srpska vlada i Vojska bili su prinuđeni da napuste Niš.

Austrougarsko-nemačke trupe nadirale su sa severa, Bugari su napadali sa istoka i juga. Postojala je opasnost od opkoljavanja. Srpska Vrhovna komanda naredila je da se vojska povuče sa reka i da se traži nova zaštita u centralnim i zapadnim planinskim delovima zemlje. 

Vrhovna komanda se iz Kragujevca povlačila ka Kruševcu. Vlada je stigla u Kraljevo, grad koji je planinskim vencima zaštićen od napada neprijatelja.

U Kraljevo su zajedno sa vojskom, došle i brojne izbeglice. Vojnici i civili, spavali su u lokalnim gostionicama, kućama, na ulicama, obližnjim livadama i poljima. U gradu koji je imao oko 5 000 stanovnika našlo se više od 100.000 ljudi. Hrana je postajala sve veći problem. Parče crnog hleba svakim danom je vredelo sve više.

Savezničke snage krenule su iz Soluna kako bi pomogle srpskoj vojsci. Zaposele su delove oko reke Vardar na jugu Makedonije. Međutim, malobrojne francusko-engleske trupe nisu mogle ozbiljnije da se suprotstave bugarskoj vojsci i da napreduju ka Srbiji. Premijer srpske vlade Nikola Pašić bio je u stalnom kontaktu sa generalom Morisom Sarajem, komandantom Istočne vojske u Solunu. Srpska vlada se još uvek nadala da će saveznici pojačati snage i da će krenuti u odlučnu ofanzivu ka srpskim položajima. General Saraj je 28. oktobra 1915. godine javio premijeru Pašiću da iz Pariza i Londona ne stižu naredbe i pojačanje.

Neprijatelj je bio u neposrednoj blizini Kraljeva. Doneta je odluka da se grad napusti i da se krene u novo povlačenje.

Strani saveznički poslanici spaljivali su dokumenta, pečate, privatna pisma i zvaničnu prepisku. Sve im je tada u Kraljevu, kako su navodili, ličilo na konačni slom Srbije. Zanimljivo je da su brojne strane diplomate i vojni izaslanici koji su bili sa srpskom vladom i vojskom, očekivali da će Srbija tada sklopiti separatni mir sa Austrougarskom. Smatrali su da su saveznici Srbiju ostavili na cedilu, da su joj prepustili da se sama bori i da će jedini izlaz srpska vlada naći u kapitulaciji i predaji.

Međutim, Srbi su tada razmišljali drugačije.

Tekst je deo dokumentarnog filma „Srbi na Krfu" koji Radio-televizija Srbije realizuje u koprodukciji sa Ministarstvom rada, zapošljavanja i socijalne politike Republike Srbije. Realizaciju filma su pomogli Ministarstvo odbrane RS i Ambasada Velike Britanije u RS.

Stručni konsultant projekta „Srbi na Krfu" je Miloš Ković, docent Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.