Krstaški ratovi pod lupom vremena

Knjiga poznatog američkog sociologa religije Rodnija Starka "Božji bataljoni" o periodu Krstaških ratova od 1095. godine do sredine 14. veka pojavila se i u nemačkom prevodu. Naslov je malo promenjen, ali je provokacija ostala ista. Krstaši nisu bili primitivni varvari, islam je provocirao, tvrdi Stark.

Evropski čitalac drugačije doživljava knjige o krstaškim ratovima od američkog, pa je tako nemački prevod Starkovih "Božjih bataljona" u medijima doveo do talasa preslišavanja i preispitivanja prošlosti.

Ipak, ne radi se o prošlosti Drugog svetskog rata, čiji su akteri još u životu, reč je o događajima koji su se odigrali pre osam ili devet vekova.

Šta to znači kada se javni mediji u modernom društvu prihvataju tako starih kontroverzi - da je granica gde završava prošlost, a počinje sadašnjost za trenutak izgubljena iz vidokruga, ili da se to društvo kolektivno-emotivno vraća istorijskim uslovima nekog aktuelnog problema?

Još važnije - kako definisati taj mogući, aktuelni problem, koji bi istovremeno imao veze i sa hrišćansko-muslimanskim ratom za Jerusalim 1095. - 1099. godine i sa pljačkanjem i paljenjem Carigrada 1202. godine?

Stark se u svojoj knjizi uglavnom koncentrisao na pitanja krice i provokacije, u smislu ko je prvi počeo sa ratom. Prema njemu, bile su to mislimanske osvajačke armije, koje su u džihad-pohodima prodirale do Španije, Italije, južne Francuske i Vizantije mnogo pre nego što je Papa Urban II pozvao hrišćanske knezove da krenu na islamski kontrolisanu Palestinu.

Bio je to tipičan slučaj nužne samoodbrane, tvrdi Stark.

Nije istina, kaže najpoznatiji krstaški istoričar nemačkog govornog područja Hans Eberhard Mayer u intervjuu za Die Presse. Evropi tog trenutka nije pretila neposredna opasnost od Islama, ali Vizantiji jeste, zbog nje je papa Urban pozvao Evropu u "Sveti rat".

Štaviše, tvrdi Mayer, nije se radilo o političkim ili u širem smislu religioznim motivima, već o crkvenim. Papa Urban se nadao da bi pomoć Vizantiji ujedinila Istočnu i Zapadnu hrišćansku crkvu u jednu, da bi "velika Šizma" koja se dogodila samo nekoliko decenija ranije bila prevladana.

Rim i Carigrad su, ustvari, pružali ruke jedan drugome i to preko Kurdskog Saladina u Palestini i Turaka Seldžuka koji su ugrožavali Vizantiju. Bila je to, na neki način, interna hrišćanska stvar, kaže Mayer.

Ali, pitaju novinari Mayera, ako je ideja krstaških ratova već rođena u komunikaciji rimskog pape i carigradskog patrijarha, kako se onda moglo dogoditi da 1202. godine vitezovi krstaši spale i opljačkaju Carigrad i tako zapečate sudbinu podeljenog Hrišćanstva?

To je pitanje bolna tačka i u Starkovoj knjizi i u intervjuu nemačko-austrijskog istoričara Mayera.

U tome se i jedan i drugi pozivaju na autoritet britanskog vizantologa Stivena Ransimena, koji je krstaško paljenje Carigrada nazvao "najvećim zločinom koji se ikada dogodio nad čovečanstvom".

Kolektivna trauma u arapskom svetu?

I tu negde, sa spominjanjem legendarnog vizantologa Ransimena, dolazimo do momenata koje hrišćanskim kulturama vekovima posle opisanih događaja ometaju miran san, kad god se spomenu Krstaški ratovi.

Ransimen je bio taj koji je u svojom knjigama, objavljenima pedesetih godina prošlog veka raširio mit o brutalnim, pohlepnim, krvoločnim i prljavim Krstašima, i to ne zato što su u krvi ušli u Jerusalim, već zato što su u Carigradu uništili i pokrali nebrojena antička i vizantijska kulturna dobra.

U austrijskoj i nemačkoj javnosti svi se zločini prema čovečanstvu mere u odnosu na Aušvic, koji je nedosegnuti kriterijum beščašća. Ransimen je, naprotiv, tvrdio da divljanje hrišćanskih vojski u Carigradu nadilazi zločin Aušvica.

Morate ga shvatiti, objašnjava sada Mayer, Ransimen je bio vizantolog, gledao je na problem ne iz evropskog već iz vizantijskog ugla; oplakivao je kraj jedne hrišćanske kulture, locirao je momenat u kojoj je počeo njen nezadrživi pad.

Stark i Mayer, američki i nemački specijalisti za period krstaških pohoda, svaki na svoj način pokušavaju da modifikuju sliku krstaških hrišćanskih vojski, koju je pokolenjima ostavio Ransimen.

Kao prvo, kaže Stark u svojoj knjizi, nisu Krstaši bili ništa brutalniji, pohlepniji, krvoločniji ili prljaviji od svih drugih, bilo je to takvo vreme, pa su i ljudi bili takvi. Ne može ih se kriviti što 1099. godine, kada su ušli u Jerusalim, nisu poštovali Ženevsku konvenciju.

Sa svoje strane, Mayer fokusira svoj interes na opšte mesto evropske istoriografije, ono da su Krstaški ratovi izazvali kolektivnu traumu u arapskom svetu, koja do danas nije izbrisana.

Nije tačno, tvrdi Mayer, za islam su ti ratovi bili rubni fenomen. Islam se u to vreme širio od Sirije i Palestine sve do Indije, Krstaši su ugrožavali samo njegove zapadne granice.

Naprotiv, krstaški ratovi su izvorno hrišćanska, a ne arapska trauma. Tek su viteški romani iz 19. veka, kao na primer "Ajvanho" ili filmovi našeg vremena kao "Nebesko carstvo" kod arapskih naroda stvorili kolektivnu predstavu da se radilo o singularnom zločinu, ideološkoj prethodnici evropskog kolonijalizma.

Najnovije interpretacije Krstaških pohoda na stranicama nemačke i austrijske štampe daju zanimljiv uvid u to kako izgedaju krivica, patnja i stradanje kada preko njih prohuja hiljadu godina nerešenih odnosa.