Godišnjica oslobođenja Beograda: Dan kada je sloboda ušla u grad

Posle trogodišnje okupacije, Beograd su oslobodile snage sovjetske Crvene armije uz pomoć jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u obimnoj akciji poznatoj kao Beogradska operacija.

Koliko se zna, tokom oslobođenja Beograda poginula su 2.944 pripadnika Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) i 960 boraca Crvene armije.

Operacije oslobođenja započele su 12. oktobra i trajale do 20. oktobra, kada su ostaci nemačkih snaga razbijeni, osim manjeg broja pritajenih diverzanata koji su ubrzo onemogućeni.

Slobodan Beograda – slobodna Jugoslavija

Akcija oslobođenja glavnog grada Srbije, a tada i Jugoslavije, bila je najvažnija vojna operacija u procesu oslobođenja zemlje. Zauzimanjem Beograda od strane Crvene armije i snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) rešeno je pitanje daljeg razvoja događaja unutar zemlje, odnosno politički rasplet oko sudbine Jugoslavije.

Sovjetska Crvena armija, koja je od februara 1946. zvanično nosila naziv Sovjetska armija, postupila je u skladu sa prethodno postignutim sporazumom iz septembra 1944. u Moskvi, koji su potpisali sovjetski lider Josif Staljin i Josip Broz Tito.

Nemci su tada pretvorili Beograd u tvrđavu i odlučno ga branili, između ostalog i zbog potrebe da izvuku svoje trupe sa juga, iz Grčke. Najvažniji cilj im je bio zaustavljanje daljeg prodora Sovjeta ka zapadu.

Zbog velikog strateškog značaja, nemačka Komanda jugoistoka, od avgusta 1943. poznata kao Armijska grupa F, bila je stacionirana u Beogradu.

Nakon oslobođenja Beograda, nemačke trupe su se 23. oktobra povukle i stacionirale u Sremu, gde su vođene žestoke višemesečne borbe do sredine aprila 1945. godine.

Razaranje prestonice pred oslobođenje

Prestonica Srbije bila je pod nemačkom okupacijom tokom Drugog svetskog rata, od aprila 1941. do oktobra 1944. godine.

Oslobađanje Beograda počelo je u oktobru 1944. godine teškim dejstvima sovjetske artiljerije na grad.

Grad je značajno razoren tokom nemačkog bombardovanja u aprilu 1941. godine, ali i još razornijeg savezničkog bombardovanja 1944. godine.

Zapovednik sovjetskih oslobodilaca bio je general Vladimir Ždanov, dok je snagama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije tokom Beogradske operacije komandovao general Peko Dapčević.

Trupe NOVJ na obodu grada, na prelazima Žarkova i Čukarice, pristizale su do 14. oktobra.

Tokom noći između 13. i 14. oktobra zauzeta je Avala, gde je raspoređena sovjetska artiljerija.

Zajednički napad na Beograd iz četiri pravca izveli su Crvena armija i NOVJ 14. oktobra.

Jedan od pravaca nastupa oslobodilaca bio je iz pravca Čukarice, ka Savskom pristaništu.

Banjica, Dedinje, Topčider i Dunav stanica na istočnom obodu urbane zone oslobođeni su tokom prvog dana i noći borbi.

Od Slavije i Mostara do Kalemegdana

Već tada su pojedine jedinice NOVJ i Crvene armije stigle do Slavije i Mostara, odnosno do prostora današnje petlje.

Druga kolona kretala se od Topčidera prema užem centru, ka Ulici kralja Milana.

Žestoke borbe vođene su na potezu ulica Miloša Velikog i Nemanjine, gde su se nemačke trupe odlučno branile.

Jedna grupacija oslobodilaca nadirala je od Banjice preko Dedinja prema Krunskoj ulici.

Četvrta kolona kretala se niz Bulevar kralja Aleksandra, prema Dušanovoj ulici na Dorćolu.

Do zgrade Narodnog pozorišta, na današnjem Trgu republike, oslobodioci su se probili u popodnevnim časovima 16. oktobra.

Zdanje Nacionalnog pozorišta konačno je zauzeto tokom narednog dana.

Poslednji otpor – poslednji Nemac

Žestok otpor nemačkih okupacionih snaga posebno se održavao na prilazima Savi, zbog obezbeđenja povlačenja preko železničkog mosta prema Zemunu.

Oštre borbe vođene su u rejonu padine od Terazija, ispod hotela Moskva, nizbrdo ka Savi.

Otpor je pružen i na prostoru oko Šećerane na Čukarici, najverovatnije zbog strateškog značaja prilaza reci.

Artiljerijsku podršku nemačke trupe imale su sa Bežanije, iz Srema, kao i sa Ade Ciganlije.

Pokušaji nemačkih kontranapada trajali su do 18. oktobra.

Utvrđivanje nemačkih snaga u Sremu, na potezu koji će kasnije postati poznat kao Sremski front, već je bilo u toku.

Simbol pobede vijorio se na vrhu "Albanije"

Zastavu nove Jugoslavije, 19. oktobra predveče, na vrh oblakodera "Albanija", tada najvišeg zdanja u najužem centru grada na Terazijama, postavio je partizan Miladin Petrović, čime je označeno oslobođenje Beograda.

Tada su zauzeti i hotel "Moskva" na Terazijama, kao i glavna železnička stanica u dnu Nemanjine, na Savskom trgu.

Konačni beg nemačkih jedinica dogodio se tokom noći između 19. i 20. oktobra, pri čemu su i dalje žestoko branili most na Savi, kao i tvrđavu Kalemegdan iz strateških razloga.

Savski most je prethodno miniran s namerom da bude podignut u vazduh nakon povlačenja nemačkih snaga u Srem.

Negde pred zoru te noći oslobođen je Kalemegdan, čiji je Gornji grad prethodno bio isključivo vojna zona, nepristupačna civilima, dok su oslobodioci Savski most zauzeli u jutarnjim satima 20. oktobra.

Ko je spasilac Savskog mosta?

Miniranje Savskog mosta nije uspelo, jer su na vreme presečeni kablovi za detonaciju.

Spasavanje mosta često se pripisuje učitelju Miladinu Zariću.

Međutim, više osoba je odlikovano i nagrađeno zbog učešća u spasavanju mosta, a postoje različite verzije i tvrdnje o tome ko je zapravo bio glavni spasilac.

Prema jednoj verziji, zasluge pripadaju zemuncima Nikoli Milovančevu i Krsti Vučiću.

Postoji i tumačenje da su eksploziv demontirali pripadnici Dunavske flotile Crvene armije, za šta je odlikovan kapetan Grigorij Orhipenko, što ne isključuje prethodnu tvrdnju o presečenim kablovima.

Nakon toga usledilo je oslobođenje Zemuna, 22. oktobra.

Linije nemačkih utvrđenja u Sremu, na prostoru poznatom kao Sremski front, dobile su konačan oblik uglavnom duž granica razdvajanja srpske i hrvatske etničke većine.

Poznato je da su u Beogradu, po povlačenju nemačkih snaga, ostali prikriveni pripadnici nemačkih posebnih jedinica s ciljem izvođenja diverzantskih dejstava u pozadini, ali su svi ubrzo razbijeni.

Sećanje na oslobodioce

Povodom desetogodišnjice oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1954. godine, nasuprot Novom groblju otvoreno je Spomen-groblje oslobodiocima.

Beograd, koji je bio žrtva brutalne okupacije i imao brojne žrtve, naročito nakon što je započeo ustanak, teško je razaran u više navrata. Grad je stradao tokom nemačkog bombardovanja u aprilu 1941. godine, kao i tokom savezničkih vazdušnih napada 1944. godine – u aprilu, maju, junu, julu i septembru, ukupno čak 11 puta. Razaranja su nastavljena i tokom same akcije oslobađanja.

Najrazornije bombardovanje dogodilo se na Uskrs, 16. i 17. aprila 1944. godine.

Tito stiže u Beograd

Josip Broz Tito je u Beograd došao iz Vršca, gde se nalazio tokom Beogradske operacije, nakon što su sve vojne operacije okončane.

Pitanje političkog raspleta u Jugoslaviji po oslobođenju time je rešeno, u skladu sa dogovorom između Tita i Ivana Šubašića.

Dalje borbe za oslobođenje Jugoslavije nastavljene su do kraja rata u Evropi, u maju 1945. godine, pri čemu su pojedine nemačke formacije u Jugoslaviji odbijale da se predaju i nakon zvanične kapitulacije, objavljene između 8. i 9. maja.