Toplički ustanak - mesec dana slobode u porobljenoj Evropi

Toplički ustanak je bio jedini ustanak na teritoriji okupiranoj centralnim silama u Prvom svetskom ratu. Izbio je na teritoriji Toplice, Jablanice, Jastrepca i istočnih i srednjih predela Kopaonika  u drugoj polovini februara 1917. godine.

Ustanak, koji je nosio srpski seljak, podiglo je 13 hiljade ustanika, a na njihovom  čelu nalazile su se vojvode Kosta Pećanac i Kosta Vojinović.

"Povod za izbijanje Topličkog ustanka bili su masovni zločini, odvođenje u internaciju velikog broja stanovništva kao i regrutacija Srba za popunu borbene gotovosti bugarske vojske. Takođe, otpočelo se i sa  masovnom bugarizacijom  stanovništva. Zabranjivali su rad srpskih škola, upotrebu ćiriličnog pisma, upotrebu srpskih prezimena, običaja", kaže istoričar Dragan Simić.

Ustanički talas krenuo je iz Kuršumlije, a Prokuplje je oslobođeno 2. marta 1917. godine. U ovu varoš, preseljen je komandni štab, i formirani organi vlasti.

Mala slobodna država 

"Skoro mesec dana ta slobodna teritorija je funkcionisala. Središte te slobodne teritorije je Prokuplje u kome je Kosta Vojinović doneo zakon po kome se vladalo, sudilo i živelo. Slobodno možemo reći da je ta slobodna teritorija funkcionisala kao mala slobodna država na prostoru porobljene Evrope", objašnjava istoričar Petko Marjanović.

Iz Prokuplja je upućena proklamacija za opšti ustanak narodu Jugoistočne Srbije. Ustanak se proširio na Vlasotince, Crnu travu, Vranje, Pirot i sokobanjski i svrljiški kraj. Zahvatio je delove Niškog i Kruševačkog okruga i svuda je zavedena ustanička vojna i civilna vlast.

Ustanak koji je pretio da ugrozi vitalnu neprijateljsku saobraćajnicu prema Solunskom frontu ugušen je u krvi i plamenu. 

Gušenje ustanka

"Razlog gušenja ustanka je veliko opkoljavanje od strane bugarske vojske i veliko gomilanje trupa na ovim prostorima. Ukupno je bilo oko 80.000 dobro obučenih austrougarskih, nemačkih, bugarskih i albanskih vojnika koji su napali tu ustaničku državu. Ustanici su morali da se povuku iz varošice i da odu po planinama i da se vrate čekanju", navodi muzejski savetnik Darko Žarić.

Toplički ustanak odneo je 18.000 žrtava, a u odmazdi nad civilnim stanovništvom samo u Topličkom, Niškom i Vranjskom okrugu smrtno je stradalo oko 9.000 ljudi, dok je spaljeno gotovo 50.000 kuća i objekata. Otpor ustanika je međutim prerastao u gerilu koja je u jesen 1918. godine zajedno sa srpskom vojskom učestvovala u borbi za konačno oslobođenje zemlje.