Kako su rat i avangarda povezali srpsku književnost s filmom

Početak dvadesetih godina prošlog veka značajan je za razvoj srpske avangardne književnosti, likovne kritike, a tada počinje i srpska istorija filma. Pojava filma promenila je stvaralačku percepciju, a filmski jezik je podstakao pisce da modernizuju prozni jezik i stil. Rat, pojava nove umetnosti i nove tehničke mogućnosti oblikovali su srpsko ekspresionističko stvaralaštvo.

Srpska inteligencija u okrilju Pariza

Mnogi naši stvaraoci školovali su se u Francuskoj nakon košmarnog ratnog iskustva i povlačenja preko Albanije. Srpska vlada je iskoristila naklonost francuskih saveznika kako bi zaštitila mlade đake, sklonila ih iz rata i školovala u Parizu. Taj novi naraštaj srpske inteligencije preneće, po povratku u otadžbinu, i inspirativnu iskru avangarde, pa samim tim i opčinjenost filmom i postupcima filmskog stvaralaštva. Tako su i mladi umetnici Slavko Vorkapić i Boško Tokin boravkom u Parizu 1916. godine imali prilike da upoznaju magiju avangardne umetnosti i evropskog filma. U burnim godinama Prvog svetskog rata Pariz je bio poput žive umetničke kolonije u kojoj se osećala snaga nadolazećeg prevrata, a duhovni nemiri rasli u iščekivanju početka novog doba.

Tokin se po povratku u Beograd angažovao kao filmski kritičar, želeći da prenese svoje avangardno iskustvo. Napisao je prvi tekst o filmu Pokušaj jedne kinematografske estetike (1920), a kasnije je pokrenuo i časopis Film (prvo u Zagrebu, a zatim u Beogradu) i filmski klub, u kojem je bio i Stanislav Krakov, jedan od glavnih predstavnika srpskog kino-stila (tzv. filmskog pisanja), pisac romana Krila. 

Klub filmofila 

Montaža, kao osnovno filmsko stilsko sredstvo, temeljni filmski postupak, bila je ključan princip u umetnosti avangarde i svim vrstama koje se graniče sa književnošću. Zanimljivo je da su srpski književnici odmah prepoznali snagu filmske izražajne forme i bili među prvim srpskim filmskim kritičarima i teoretičarima. Njihova fascinacija mogućnostima koje pruža film bila je donekle i pokretačka sila srpske istorije filma.
Godine 1924, inicijativom Boška Tokina, osnovan je Klub filmofila koji je brojao 120 članova, među kojima su bili Stanislav Vinaver, Dragan Aleksić, Stanislav Krakov, Kosta Novaković. Njihovu fasciniranost mogućnostima filma najbolje je iskazao B. Tokin u Ekspozeu kluba filmofila, predstavivši film kao „vidljivu simfoniju života".

Samo dinamika filma može dočarati strahote rata

Od Prvog svetskog rata menja se i percepcija publike, pa su manje traženi pisci koji objavljuju lične stavove, jer čitalac veruje svojim očima, dakle, samo onome što vidi i što je očigledno. Motorizovana aparatura daje ono što roman Stendalovog doba nije mogao da pruži ‒ brzinu slika. „Ogledalo što se nosi u kotarici duž puta" sada se nalazi u automobilu ili u aeroplanu, a usled dinamičke transformacije slika, gledalac se oseća kao putnik čija glava „kao da će se rasprsnuti od pritiska nagomilanih, samo delimično i na brzinu ugledanih prizora" (Oktav Mirbo). Umetnici avangarde osetili su potrebu dinamičnog prenošenja ratne stvarnosti, zbog čega su primenjivali razne eksperimentalne tehnike, pre svega tehniku kolaža i montaže.

Montaža, osnovno filmsko stilsko sredstvo, prenela se u svet književnosti i postala vodeći inovativni element i u proznom govoru dvadesetih godina prošlog veka. Mnogi naši avangardni pisci upoznali su zakone rata kroz neposredno iskustvo, pa se potreba za dinamičnim pripovedanjem javila prirodno, jer je i njihova svest, ispresecana grozomornim odbljescima sećanja, funkcionisala u ritmu razarajuće histerije i grozničave brzine ratnih delovanja. Prepoznali su snagu filmske izražajne forme, i verovali da roman treba da se ugleda na takvu dinamiku pripovedanja kako bi prikazao pravu sliku modernog sveta. Iskustvo rata i pojava filma bitno su odredili stvaralački manir srpskih avangardista, koji su ‒ da bi prikazali istinu i preneli iscepkano, razoreno, fragmentarno iskustvo ‒ koristili nova sredstva.

Slika rata je naklonjenija filmu nego književnosti. Panoramske slike otvorene borbe, total plan koji u istoj sekundi pokazuje hiljadu pojedinačnih sukoba, efekat eksplozije, brze promene kadrova ‒ napetom oku dočaravaju ogoljenu sliku rata. Književnost ranih dvadesetih godina je zato preuzela i svojoj formi prilagodila postupke montaže, kadriranja, kretanja kamere, kao i svetlosne i zvučne efekte. Tako je sadejstvo književnih i filmskih postupaka u avangardi izrodilo neke od najupečatljivijih umetničkih slika rata.