Jug Srbije u Velikom ratu 1915 - 1918

„Jug Srbije u Velikom ratu 1915-1918“ hronološki prikazuje period od povlačenja srpske vojske i naroda 1915/16. godine, preko uspostavljanja okupacione vojno-civilne vlasti, stradanja i deportovanja srpskog stanovništva u logore, položaja Srpske pravoslavne crkve i školstva pod okupacijom, do izbijanja Topličkog ustanka, njegovog surovog ugušenja i, na kraju – slavnog povratka u oslobođenu otadžbinu.

U prvi plan istaknuti su, pre svega, pojedinci, ratnici i junaci, obični srpski seljaci, zanatlije i malobrojna srpska inteligencija, koja je pokazala besprimernu požrtvovanost u odbrani otadžbine. Izložene su pojedinačne i grupne fotografije  odlikovanih  zaslužnih ratnika, običnih vojnika i dramatičnih prizora iz borbi, ratne beleške ratnika, originalna dokumentna, izveštaji,  naoružanje, oprema i još mnogo toga što upečatljivo svedoči o stradanjima na jugu Srbije u Velikom ratu.

Posetioci prvi put mogu da vide fotografije koje svedoče o putu naših ratnika preko Albanije, Krfa, Soluna, Solunskog fronta i oslobađanju Srbije, potom, o svakodnevnom životu civila, žena, dece i staraca na okupiranoj teritoriji, nad kojima su Bugari počinili do tada nezapamćene zločine. Strah od gladi, bolesti, internacije, zatvora i raznih vrsta maltretiranja od strane okupatora, obeležio je svakodnevni život ogromne većine Srba, onih koji su ostali u okupiranoj otadžbini i na svojoj koži osećali tešku sudbinu porobljenog stanovništva. Civilno stanovništvo je pretrpelo veliki teror, silovanja, paljenja, nabijanja na kolac... Podaci su surovi: 1917. godine iz Moravske okupacione oblasti je internirano u bugarske logore oko 65.000 lica od 18 do 60 godina. U ovaj broj interniranih ulazi 8.000 devojčica koje su Bugari za zlatan novac, kao roblje, prodali Turcima za njihove hareme. Po Rajsovom tvrđenju, to su mahom bila ženska deca od deset do petnaest godina. Od masovnih ubistava interniranih treba navesti likvidaciju jednog konvoja od oko 600 dece iz leskovačkog kraja u okolini Sofije i konvoja od 1000 civila, 17. aprila 1917. godine, kako se  navodi u izveštaju anketne komisije. Posebno su potresne fotografije ubijenih u Surdulici i Arapovoj dolini  kod Leskovca, sa unakaženim telima civila.

Izložba je obogaćena primercima uniformi srpske vojske, kao i posebno odabranim oružjem kojim su se borili ratnici sa ovog prostora.

Najzad, izloženi su lični predmeti, dokumenta i fotografije izbeglih koji su bili smešteni u kolonijama i azilima u  Francuskoj, Velikoj Britaniji, Italiji, Grčkoj i neutralnoj Švajcarskoj.

O bugarskim zločinima međunarodna komisija je, pored ostalog, konstatovala sledeće:

"Sve strahote najstrašnijih razdoblja ljudske istorije, za koje se verovalo da su prestale zauvek, ponovo su uskrsle u delu Srbije kojim su prokrstarili Bugari. Ovde nisu samo ubijani ljudi i žene, već su vršeni svi vidovi mučenja i sprovedeni su i oblici sadizma, kao što je nabijanje na kolac, što su izmislili Turci, ubijanje natenane spaljivanjem na ljudožderski način, silovanje majki u prisustvu kćeri ili kćeri u prisustvu majki, predaja žena na blud s psima, sakaćenje polnih organa...
Ova mučenja objašnjavaju se ne samo velikom mržnjom Bugara prema Srbima i njihovim zločinačkim nagonima, nego još i time što su Bugari želeli da svoju žrtvu pre ubijanja opljačkaju. Da bi se od nje iznudila što veća suma novca, žrtva je stavljana na muke."

( Rapport de la Commission interable su les violations des convertions de la Haye et du Droit interational en général, commises de 1915-1918. Par les Bulgares en Serbie occupee, Paris, 1919. str. 4 i 11.)