Kan na Nišavi

U vreme održavanja Festivala srpskog filma u Čikagu, zahvaljujući kojem će prvi vikend decembra u multipleksu Muvico 18 u Rouzmontu, Ilinois biti ispunjen užitkom gledanja najzapaženijih ostvarenja srpske kinematografije u protekloj godini, red je da se prisetimo i nemale role potomka antičkog Naisa u istoriji srpskog, odnosno jugoslovenskog filma.

Godinu dana posle srpske prestonice, "pokretne slike" 1897. dolaze i u Niš, iako se on tih godina mnogo sporije razvijao od grada na ušću Save u Dunav. Prvi stalni bioskop u varoši sa paleolitskim nasleđem otvoren je pod šatorom na Sinđelićevom trgu 1906. godine, tri leta pre Beograda. U niškom Istorijskom arhivu kažu da ne poseduju nijednu fotografiju koja bi navedeni podatak ilustrovala. Slično je i sa ispitanim uzorkom privatnih arhivara, ali tragaćemo i dalje. Navodno je u Srbiji pred početak Drugog svetskog rata radilo čak 1514 bioskopa.

Niš odavno važi za tradicionalno mesto susreta i pre svega druženja glumaca i gledalaca, još od davne 1966. godine, kada je na inicijativu Udruženja slobodnih filmskih glumaca Jugoslavije, sada Udruženja filmskih glumaca Srbije, osnovan Festival glumačkih ostvarenja jugoslovenskog igranog filma Filmski susreti, danas znanog kao Festival glumačkih ostvarenja domaćeg igranog filma Filmski susreti. Od tih vremena do današnjih dana, kroz Nišku tvrđavu je prodefilovao veliki broj domaćih i stranih filmskih aktera, uključujući i supružnike Elizabet Tejlor i Ričarda Bartona (Tita iz Sutjeske, 1973), koji nisu mogli da dođu u Niš, a da ne svrate i u legendarni restoran Amerikanac, stecište glumaca tokom niške filmske smotre, kao i mnogobrojne velikane "sedme umetnosti" iz ondašnjih socijalističkih država.

U gradu čiji se ključevi na Susretima simbolično daruju predsedniku žirija (što je uvek glumica), koji potom uzvikuje: Kolege glumci, Tvrđava je naša!, nastala su ostvarenja Zdravka Šotre: Zona Zamfirova iz 2002. godine (najgledaniji srpski film svih vremena), delo snimljeno po istoimenom romanu Stevana Sremca, uglavnom unutar zidina Tvrđave, i to u formatu 16:9 sa južnjačkim dijalektom u Dolby Digital 5.1 surround zvuku, i Pljačka Trećeg rajha iz 2004, prema scenariju Miodraga Andrića (Ljube Moljca), sa Draganom Nikolićem i Nikolom Đuričkom u glavnim ulogama. Film Ivkova slava iz 2005, delo istog reditelja iz opusa Stevana Sremca, snimano je većinom u Pirotu, ali je radnja smeštena u oslobođeni Niš s kraja XIX veka, neposredno nakon uspostavljanja železničke trase Beograd-Niš.

Godine 1987, po scenariju Maje Volk, a u režiji Miomira Stamenkovića, klape filma Lager Niš, o formiranju prvog koncetracionog logora na prostoru Kraljevine Jugoslavije i istovremeno prvom begu zatvorenika iz ovakve vrste kazamata u okupiranoj Evropi, pale su u muzejskom prostoru Logora Crveni krst, u Spomen parku Bubanj i na drugim lokacijama. Dve godine kasnije, u Nišu i okolini je delom sniman i Sabirni centar Gorana Markovića, na tekst Dušana Kovačevića. Nišom kao mestom radnje, ali i snimanjima na autentičnim "meraklijskim" lokacijama, mogu se pohvaliti i brojni dokumentarci, poput Šotrine Kraljevine Srbije iz 2008. godine.

Nakon gašenja starih kina i perioda kada nijedan bioskop u gradu nije radio, Niš, pored povremeno funkcionalne bioskopske dvorane Doma vojske na Sinđelićevom trgu bb, danas ima dva moderna svetilišta filma opremljena najsavremenijom audio i 3D video tehnologijom: Kupinu (nekadašnji bioskop Radnik) u Balkanskoj 2, sa kapacitetom od dve sale i varijantom ad hoc otvorenog bioskopa u dvorištu zgrade Univerziteta u Nišu (Banovini), i Vilin grad (nekada Istra) u Obrenovićevoj 19, sa takođe dve sale. Tu je i novootvoreni 5D bioskop u Ulici genarala Milojka Lešjanina 1 (prekoputa McDonald's-a), u kome posetioci mogu da tokom projekcije osete mirise, pomeranja tla, efekte kiše, vetra, kao da su deo prikaza na platnu.

U nekoj paralelnoj stvarnosti, kraj Beogradske kapije Niške tvrđave umesto Cvetne pijace razvijen je crveni tepih kojim, pored fotoreportera i ljubitelja sedme umetnosti, lepršaju toalete domaćih i svetskih filmskih artisana i hudožnika. Tvrđava u simfoniji drevnog okruženja, zanosu arhaičnog i avangardnog, dočekuje goste i odiše orijentalnim, a opet kosmopolitskim duhom. Nišava za to vreme protiče ispod novog, ili u skladu sa kontekstom renoviranog, a sada prilično dotrajalog mosta, beleži i nosi aplauze publike tokom naklona glumaca i odjavnih špica čovekovih na traci zabeleženih interpretacija stvarnosti. Preuzeo bi možda tako dom južnjačke duše nekadašnju slavu Filmskog festivala u Puli ili bar deo onoga što je on nekada bio. Konstantinov grad bi tada postao ono što u stvari jeste, kapija na međi Zapada i Istoka, prošlosti i sadašnjosti, života i filma... Kan na Nišavi.