Opera – Domeniko Skarlati: Ptolomej i Aleksandar

Domeniko Skarlati danas je najpoznatiji po svojim sonatama za instrumente sa dirkama, koje su u raznolikim oblicima od čembala do klavira neizostavan deo repertoara i pedagoških kurikuluma. Njegov operski opus je manje poznat, broji trinaest dela i sva su napisana tokom ranog perioda njegove karijere, koji je proveo na tlu Italije, da bi se kasnije uspešno otisnuo put Pirinejskog poluostrva gde će se baviti pre svega kamernom i duhovnom muzikom. Od svih opera ostale su sačuvane u rukopisu samo dve – farsa La Dirindina i opera serija Ptolomej i Aleksandar.

U trenutku kada su napisane, Domeniko Skarlati je bio kapelmajstor poljske kraljice u egzilu Marije Kazimire Sobjeski koja je živela u palati Cukari u Rimu opremljenoj i sa omanjim, ali vrlo elegantim privatnim teatrom. Ova aristokratkinja, francuskog porekla, udovica Jana Sobjeskog, svoj mali rimski dvor je pokušala da oformi kao imitaciju mnogo poznatijeg rimskog utočišta kraljice Kristine od Švedske – palate Riario, koja je godinama bila centar muzičkog i umetničkog života večnog grada. Iako je Marija Kazmira imala velika ambicije, ali i manje mogućnosti – lične i političke  od Kristine, ona je odmah po dolasku u Rim primljena u Arkadijsku akademiju i uspostavila se kao važna zaštitnica muzike. Domeniko Skarlati je postao njen kapelmajstor 1708. godine, zamenivši na ovoj funkciji svog oca Alesandra Skarlatija koji se vratio u rodni Napulj kako bi preuzeo dužnosti pri kraljevskom dvoru. Operske predstave su u teatru Cukari počele da se daju 1709. godine, pošto je Marija Kazimira dobila dopuštenje od papske kurije da ima pravo da organizuje operske predstave u svom privatnom pozorištu.

Opera Ptolomej i Aleksandar ili Prezrena kruna je premijerno izvedena 19. januara 1711. godine u palati Cukari, a napisana je za samo tri meseca na libreto Karla Zigismonda Kapečea, privatnog sekretara kraljice Marije Kazimire koji je bio član Arkadijske akademije. Scenografiju je radio poznati arhitekta Filipo Juvara, a rimska publika ju je ocenila kao uspešnu, hvaleći odlične pevače i muzičare u inače događajima ispunjenoj karnevalskoj sezoni, kada su se opere izvodile i u prestižnim privatnim pozorištima kardinala Pjetra Otobonija, princa Ruspolija, kao i javnom pozorištu Teatru Kapranika.

Većina arija iz opere pisane su u pravilnoj da kapo formi, a vokalne deonice podržavaju gudači uz povremene solističke nastupe duvačkih instrumenata, a samo nekoliko njih imaju i punu pratnju kontinua. U ovom smislu, Skarlati se čvrsto upisuje u tranzicioni period opere serije prema postulatima klasične epohe i napuštanja formalne potpore koju je kontinuo sa sobom nosio. Takođe, arije koje ćete čuti su jednostavnije, virtuoznost je podređena rečima, a pratnja usmerena ka ostvarivanju emotivnih senčenja i dramskog konteksta, kroz alternaciju na primer dura i mola, što je bila karakteristika tada avangardne napuljske škole. Takođe, Skarlati je upotrebljavao i efekat pauze u melodijskoj liniji, kako bi prikazao na primer efekat pitanja u tekstu, čime je zahtevao od pevača i veći dramski angažaman.

U libretu opere Ptolomej i Aleksandar prisutne su reference na događaje iz same Poljske posle smrti muža Marije Kazimire – kralja Jana III. Naime, u komplikovanoj borbi za poljski presto, saksonski elektor je izbaran za novog poljskog kralja Avgusta II, koji je potom zatočio sinove Jana III i Marije Kazimire – Jakuba i Konstantija – u zamkovima Saksonije, da bi ih uklonio kao pretnju. Posle njegove abdikacije, švedska kruna je podržavala kandidaturu još jednog sina Marije Kazimire – Aleksandra – za novog kralja Poljske, ali je on na iznenađenje kako Šveđana, tako i svojih sunarodnika to odbio. On je svoj odluku obrazložio time da se brine za živote svoje braće, jer je Avgust pretio da će ih pogubiti ukoliko Aleksandar stupi na poljski presto. Navodi se da je tada rekao da neće da se „popne na tron preko leševa svoje braće i nosi purpur umrljan njihovom krvlju”. Plemeniti motivi Aleksandra Sobjeskog su naglašeni u samom liku Aleksandra iz Skarlatijeve opere, gde čak u svom monologu iz drugog čina on ponavlja da je „purpur obojen krvlju, purpur stida, a ne časti”.

Današnji muzikolozi, operu Ptolomej i Aleksandar Domenika Skarlatija opisuju kao uspešno i šarmantno delo, mali izbrušeni dragulj poznobarokne opere, pisane za privatni, intimni aristokratski kontekst Rima na početku XVII veka pod dirketnim uticajem Arkadijske akademije i njenih estetskih postulata.

Urednica Ksenija Stevanović