Ruski dobrovoljci u Srbiji 1876. godine

Izložbu, koja se od 7. oktobra predstavlja u više gradova Srbije, organizovali su Istorijski muzej Srbije, Državni istorijski muzej u Moskvi i Ruski dom u Beogradu, pod pokroviteljstvom ministarstava kulture Ruske Federacije i Republike Srbije.
U prvom delu razgovora sa profesorom Aleksejem Timofejevim saznajemo više o učesnicima Prvog srpsko-turskog rata sedamdesetih godina 19. veka, njegovim posledicama i geopolitičkoj situaciji.

U istoriji Rusije 19. vek je bio doba kulturnog, političkog i duhovnog uspona. Društveno-politička zbivanja na Balkanu u drugoj polovini 19. veka aktivirana su sa ciljem stvaranja novog nacionalnog identiteta; šansu u tome videla je i Kneževina Srbija.

Iz pisma 1867. godine, kada je knez Mihailo Obrenović bio spreman da podigne barjak oslobođenja balkanskih Slovena protiv Osmanlija, saznajemo da je prihvatio pomoć ruskog generala Mihaila Černjajeva – koji je ponudio da preuzme komandu nad srpskom vojskom u slučaju rata. Međutim, general nije dobio dozvolu od ruskog cara Aleksandra Drugog Nikolajeviča. Tek nakon sedam godina od pogibije kneza Mihaila Obrenovića, odnosno u vreme izbijanja ustanka pravoslavnog srpskog stanovništva protiv osmanlijske vlasti u Hercegovini – Nevesinjske puške, 1875. godine – ruski dobrovoljački pokret dobija na zamahu. Najistaknutiji predstavnici tog pokreta, sa generalom Černjajevom na čelu, kreću u pomoć Srbima krajem proleća 1876; u leto 1876. za njima dolaze i ruski oficiri, vojnici i medicinari.

Izložba je podeljena u sedam celina koje hronološki i tematski grupišu aspekte Prvog srpsko-turskog rata. Kakvu su situaciju zatekli ruski dobrovoljci u Srbiji kneza Milana Obrenovića?

– Srpska vojska i milicija u tom trenutku nisu mogle samostalno da se nose sa deset puta većom osmanlijskom vojskom. Početkom leta 1876. Srbija je imala regularnu vojsku od pet hiljada ljudi, od kojih – 360 oficira. Poslednji rat koji su Srbi vodili bio je Drugi srpski ustanak, znači, pola veka nisu učestvovali u ratnim operacijama. S druge strane, ruska vojska je aktivnija po pitanju ratnih operacija jer ima iskustva u borbama na ruskom tlu. Prema podacima iz Slovenskog komiteta za podršku, registrovano je 4303 dobrovoljca iz Rusije, a dodatno je bilo i onih koji su došli u svojoj režiji.

Glavna borbena dejstva – od proleća do oktobra 1876 – u kojima su učestvovali ruski dobrovoljci sa srpskim vojnicima i oficirima bila su: napad na turske položaje na Babinoj glavi kod Pirota u prvim danima rata; sukobi na Velikom Izvoru; odbrana položaja u okolini Aleksinca i Deligrada i bitke u oblasti Đunisa u oktobru, koje su okončane porazom srpske vojske.

Srpska vojska je poražena u Prvom srpsko-turskom ratu 1876. godine, ali je pobedila u Drugom srpsko-turskom ratu (1877–1878). No tek nakon pobede Rusije u Rusko-turskom ratu, na Berlinskom kongresu 1878. Srbiji je priznata nezavisnost. Sredinom Prvog srpsko-turskog rata lica iz srpske vojske, naroda i crkve proglasila su kneza Milana Obrenovića za kralja, ali je taj proglas zatim poništen. Kako tu nameru sagledavate danas?

– Ranije je to tumačeno kao avantura ili preuranjeno dejstvo, ali sada možemo da protumačimo realnu podlogu – reč je zapravo o pokušaju samostalnog proglašavanja nezavisnosti Srbije jer veće nacije su proglašavale svoju nezavisnost samostalno da bi kasnije bile priznate od strane drugih država (kao što je bio slučaj sa Sjedinjenim Američkim Državama). Ovo je bio sličan pokušaj samostalnog proglašavanja nezavisnosti u ratu, ali zbog pritiska evropskih država, proglašavanje je opozvano.

Nakon toga faktički prestaju realni ciljevi rata jer je srpska vojska bila malobrojna, nije uspelo ni proglašenje nezavisnosti, niti ideja o dizanju pozadinskih ustanaka u gradovima pod turskom vlašću. U takvim okolnostima, od jula 1876. Rusija kao država ne učestvuje aktivno u ratu, samo aktivan sloj građanskog staleža.

U osnovi, zadatak ratnih dejstava Srbije bio je da se što duže drži odbrana do stupanja Rusije u rat sa Turskom. To je trajalo do poraza kod Đunisa, u blizini Kruševca, u oktobru 1876. godine. Odmah posle tog poraza dolazi do diplomatske aktivnosti Rusije u Carigradu, koja je naterala Portu da prestane sa ofanzivom i da se zadrži status kvo.

Na jednoj ilustraciji objavljenoj u ruskom časopisu Vsemirnaja ilustracija prikazan je ispraćaj generala Černjajeva od strane srpskih političara i intelektualaca, 1876. Nakon privremenog primirja Rusija kreće u spremanje za rat sa Turskom 1877–1878. Sledi pobeda Rusije, i kao posledica – evropske sile priznaju srpsku nezavisnost prvo Sanstefanskim mirom, a kasnije, i na Berlinskom kongresu.

U čemu se vidi značaj dolaska ruskih dobrovoljaca?

– Srbija se nalazila u teškim okolnostima u tom trenutku – albanska naselja su bila sve do Niša; da je potrajalo još dvadesetak godina, ulogu severnog Kosova ne bi imala Kosovska Mitrovica, već grad Niš. Sandžak i Južna Srbija bili su u smeru aktivne asimilacije. To je zaustavljeno dolaskom ruskih dobrovoljaca. S druge strane, da nije došlo do rata, manje bi ljudi stradalo.

Dobrovoljci su doprineli da Srbija dobije nezavisnost 1878, prethodno smo objasnili. A što se tiče značaja dobrovoljačkog pokreta za Rusiju, vidimo da prvi put samostalno rusko društvo – ne car, ne vlada – formira neko javno mnjenje, stav prema pitanju spoljne politike i pokušava da ga ostvari svojim snagama. To je bio pokušaj da rusko građansko društvo ostvari rusku nacionalnu ideju bez pomoći države. Pokušaj tog puta nije prepoznat od cara, od vlade... Odjednom su studenti, bivši vojnici, trgovci, profesori, umetnici stali na stranu pokreta i oslobađanja pravoslavnih Slovena na Balkanu. To je bio sentiment koji je prvi put ujedinio rusko društvo. Carska vlast to nije prepoznala i počela je da suzbija...
Dakle, u tome i jeste značaj ruskog dobrovoljačkog pokreta za Rusiju – to je korak u formiranju ruskog nacionalnog identiteta, koji kasnije biva prekinut, kao i srpski nacionalni identitet sa posledicama Prvog svetskog rata.