Egeta – tri tvrđave na Dunavu

Lokalitet Egeta nalazi se oko 30 km južno od Kladova, kod Brze Palanke, na mestu ušća Crkvenog potoka u Dunav. Prvi ju je uočio grof Marsilji još krajem XVII veka. On je ostavio i prve podatke i plan utvrđenja. U XIX veku Feliks Kanic ostavlja podrobnija obaveštenja o starinama u Brzoj Palanci i okolini, kao i prvu topografsku kartu Egete. Reč je o naselju koje se u pisanim izvorima prvi put sreće u II veku nove ere kod Ptolemeja, a nalazi se na raskršću dva glavna putna pravca u tom delu Rimskog carstva. Jedan od njih se pružao duž Dunava, dok je drugi vodio preko planine Miroč i naselja Gerulata (Gerulata) do Talijate (Taliata), u blizini današnjeg Donjeg Milanovca.

Arheološka istraživanja Egete započinju još 1962. godine, kada je otkriveno i istraženo svetilište Jupitera Dolihena, dok je nastavak arheoloških iskopavanja usledio osamdesetih godina XX veka, u okviru projekta izgradnje hidroelektrane Đerdap II. Tada su registrovani tragovi naseljavanja iz praistorijskog razdoblja, antičke i kasnoantičke epohe, kao i iz perioda srednjeg veka. Posebnu osobenost nalazišta predstavljaju ostaci tri utvrđenja različitih dimenzija i hronološkog opredeljenja, što je jedinstven slučaj na prostoru ovog dela Dunava. Naime, obično se na obali te moćne evropske reke podizalo jedno utvrđenje za drugim, na istom mestu, što je i slučaj sa tokom Dunava kroz našu zemlju. Utvrđenja u Brzoj Palanci pokazuju potpuno drugačiju koncepciju, pa su u relativno kratkom periodu od nekoliko stoleća, na tom prostoru podignuta tri nezavisna utvrđenja.

Posle pauze od 40 godina, Muzej Krajine u Negotinu (MA Gordan Janjić) i Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu (dr Perica Špehar) nastavili su da istražuju to nalazište. Zahvaljujući sredstvima Ministarstva kulture i informisanja, kao i finansijskoj podršci Muzeja Krajine u Negotinu, u dve kampanje sprovedena su geomagnetna snimanja utvrđenja II i III, nakon čega su usledila arheološka iskopavanja utvrđenja II. Treba pomenuti da su posle Drugog svetskog rata, tokom vojnih vežbi bivše JNA, delovi bedema oba utvrđenja bili uništeni kopanjem rovova širine nekoliko metara.

Tokom prethodnih kampanja arheoloških iskopavanja, konstatovani su praistorijski slojevi, kao i delovi bedema koji se na osnovu nalaza novca mogu opredeliti i u XI vek, i verovatno predstavljaju rezultat obnove vizantijske vlasti na prostoru centralnog Balkana. Sledeći horizont predstavljaju ostaci naselja iz XII i XIII veka, o čemu svedoče nalazi keramike, staklenih i bronzanih narukvica, kao i numizmatički materijal. Najmlađi arheološki sloj se vezuje za period turske dominacije, koji je na osnovu ulomaka keramičkih lula i nalaza novca, opredeljen u XVII-XVIII vek.

Arheološka iskopavanja sprovedena tokom 2020. godine nastavila su se na prethodne kampanje, a usmerena su na proučavanje ostataka vojne arhitekture. Tom prilikom ustanovljeno je da je čitav prostor utvrđenja izravnan pre podizanja bedema. Zapadni bedem je izgrađen neuobičajenom tehnikom za to vreme; nisu registrovani njegovi temelji, već se ispostavilo da je direktno zidan na sloju nivelacije, a pravljen je od lomljenog i pritesanog kamena vezanog belim krečnim malterom. Njegova širina je iznosila oko dva metra. Tokom te kampanje, iskopan je i deo severoistočne kule potkovičastog oblika, čiji unutrašnji prečnik iznosi oko pet metara. Poput zapadnog bedema, i ona je zidana od lomljenog kamena vezanog beličastim malterom. U istraženom delu kule, u zidnoj masi se vide i ležišta za drvenu armaturu u vidu kvadratnih gredica, što je karakteristika srednjovekovnog načina gradnje bedema. Na srednjovekovno datovanje fortifikacije ukazuju i brojni nalazi keramike iz unutrašnjosti kule, koji se mogu vezati za razdoblje XII i XIII veka, što nije bilo utvrđeno tokom prvih istraživanja. Nadamo se da će arheološka istraživanja u narednim godinama rasvetliti misteriju ta tri utvrđenja.