Vampir kao imperijalna kategorija

Nemački istoričar i slavista Tomas Bon (53) trenutno predaje istočnoevropsku istoriju na univerzitetu u Gisenu (Hesen), pre toga na univerzitetima u Jeni, Minhenu i Frankfurtu na Odri. Pored akademskog fokusa na političku i društvenu istoriju, Bon je u javnosti pre svega poznat kao autor dela nastalih u nišama velike istorije – tamo gde se sreću kultura svakodnevice, sujeverje i vampirizam.

Njegovo kapitalno delo je ko-autorski, trotomni, delimično završeni "Corpus Draculianum", u kome se nemačkoj čitalačkoj publici nudi presek istorijskih izvora iz 17 evropskih i orijentalnih jezika sa svedočanstvima, pismima, službenim potvrdama i pratećim legendama o vlaškom knezu Vladu Cepešu Drakuli (1431–1476).

U monografiji "Vampir, evropski mit", Bon taj fenomen više ne posmatra prevashodno kao motiv iz etnologije i kulturne antropologije, već ga obrađuje kao kategoriju politike moći.

Njegova teza: Kroz konstrukciju "vampir" je Okcident umirivao svoju savest jer je kulture hrišćanskog Orijenta najpre prepustio osmanskim osvajačima, a onda im, kako su se kroz 19. vek postupno oslobađale i vraćale u evropsku zajednicu, uskratio rođački status.

"Vampir" se u knjizi obrađuje kao imperijalna kategorija, u svojoj politički najdelotvornijoj formi kod Habsburškog carstva. Posle slamanja druge opsade Beča (1683) i konačnog brisanja turske pretnje nekoliko godina kasnije, lokalni "krvopijci" nižeg ranga prognani su u granične pojaseve prema Osmanskom carstvu, uskrsli kao "vampiri" u slovenskom skladištu sujeverja i riznici projektovanog straha.

Mali oglasi: "Menjam vešticu za vampira"

"Krvopijac" je kreatura latinskog Okcidenta. To je autorov polazni stav, koji potkrepljuje nizom lokalnih legendi i saga od ranog srednjeg veka do tačke u kojoj barok prelazi u svoju kasnu fazu, rokoko, negde na prelasku sedamnaestog u osamnaesti vek.

Domovina fenomena, redukovanog na izvorno zrno značenja "nemirni mrtvi izlaze iz grobova i nanose štetu živima", je Engleska 12. veka. Odatle, Bon se kao izviđač-dekoder kreće mitskim prostorima etnološki kodiranog straha od "drugog sveta" – francuske zemlje, španske, skandinavske i nemačke.

Za dalji razvoj "vampira" – oni u to vreme još ne postoje kao simbolički medij "nemirnih mrtvih" – ključni su nemački "mljackaši" ili "dojesti". Oni ne izlaze iz grobova, ali za prolaznike čujno "glođu" vlastitu pogrebnu košulju i telepatski deluju na nepažljive žive, mentalnom snagom donose kugu, ubijaju stoku i maltretiraju selo.

"Dojesti" u principu nisu deo germanskih zajednica, već naprotiv projekcija njihovog straha u lokalne slovenske – u Bohemiji, Moravskoj, Šleziji, Poljskoj, Ukrajini/Kijevskoj Rusiji. Opšti naziv tih krajeva je "Germania Slavica" ili "Slavia Germanica", prostor gde Germani i Sloveni dele teritorije i legende.

Tu po Bonu leži početak kulturnog transfera, političkog refleksa i psihološkog kodiranja "krvopijca" sa slovenskim elementom, koji se na taj način zadržava u konstrukciji "drugačijosti".

Sama tehnologija prenosa nije išla preko "dojesta" i "mljackaša" već preko "veštica": Dok su se progoni "veštica" u 16. i 17. veku sa zapada širili na istok, tako su se "vampiri" u 18. i 19. sa istoka širili na zapad. Istok je od Zapada preuzeo veštice, Zapad od Istoka primio vampire – narodno blago mističnih predstava je promenilo ruke.

Političku i socijalnu napetost tog kulturnog transfera pojačao je njegov dijahroni aspekt – prvo samo "veštice" putuju na jednu, a onda samo "vampiri" na drugu stranu, od početka je falio sinhroni momenat koji bi stvorio privid poštene trampe.

Ali, ako je slika "krvopijca" postojala u latinskom Okcidentu mnogo pre nego što su se u balkanskom prostoru u širokom pojasu oko Dunava pojavili prvi "vampiri", kako je ona uopšte izmeštena na "jug" odakle se kao literarna fikcija vratila da progoni prosvetljeni "Zapad"? Kako je anonimni seoski monstrum "mljackaš" iz Šlezije, preko predaka Save Savanovića, postao grof Drakula, jednako kod kuće u transilvanijskom dvorcu i salonima londonskog visokog društva?

Vrline lokalne, grehovi strani

Preko Habsburške Vojne krajine i novinskih izveštaja iz jula 1725, koje je carskoj administraciji, a ona medijima (Bečki dnevnik), slao upravitelj distrikta Gradiška o neupokojenom stanovniku sela Kisiljevo, izvesnom Petru Blagojeviću, posmrtnom štetočini.

Budući da su čitaoci bili zbunjeni difuznom slikom simptoma, medijski diskurs se vratio u zimu 1732. ojačan novim i preciznim terminom "vampir", pozajmljenim iz srpskog jezika, onako kako se govorio duž Vojne krajine.

Iako je "magija posthuma" od tog datuma ostala stalna tema medija, teologa i naučne zajednice, za mitološku slavu novog fenomena su u nastavku bili najzaslužniji pisci. Najpre Prosper Merime prenosi fiktivno "pronađeni" rukopis "Gusle ili zbirka lirske poezije iz Dalmacije, Bosne, Hrvatske i Hercegovine" (1827), a samo godinu dana kasnije nemački liričar Vilhelm Gerhard koristi iste sadržaje, ali im daje naslov "Vile, srpske narodne pesme i bajke o junacima".

Ruski Aleksandar Puškin im se tematski pridružuje 1835. Ponovo "magija posthuma" kao tema, ali sad pod naslovom "Pesme zapadnih Slavena". Kako je Puškin "počeo da shvata da se tu radi o mistifikacijama i projekcijama" (Bon), on ne piše o Poljacima kao "zapadnim Slovenima", već pod tim terminom obrađuje sudbinu pravoslavnih hrišćana pod Turcima-Osmanlijama.

Sva trojica uvode kategoriju "vampira" tek opisno, preko "nenadanog gosta" koji posećuje porodicu Konstantina/Marka Jakubovića u dalmatinskom zaleđu; u sve tri knjige manifestuje se poremećeni pogled evropskih metropola na balkansku periferiju.

Puškin – koji svoj pogled na slovenske krajeve pod Osmanima upućuje iz carskog Sankt Petersburga – takođe pokazuje imperijalni refleks. Bonova primedba da je "Rus počeo da shvata" odnosi se na deo koji Puškin preskače, a Malarme i Gerhard prominentno navode, da se "nenadani gost" Jakubovićevih povampirio zato što je kao "Grk" (u to doba kod za svakog pravoslavne vere) sahranjen u posvećenoj "latinskoj" zemlji.

Zašto radovi Vuka Karadžića, koji živi, radi i objavljuje u Beču u isto vreme (Vukove bečke godine 1813-1864) ostavljaju utisak da su Srbi u 19. veku zaboravili reč "vampir" koju su očito znali u prethodnom, Bon objašnjava argumentima koji se u krajnjoj liniji mogu svesti na političke.

Od Drugog srpskog ustanka protiv Turaka, do formiranja jezgra državnosti 1830, i onda postupno do Berlinskog kongresa 1878, Srbija teži imidžu prosvetljene evropske države, ona se u dobu evropske prosvetljenosti, takođe, legitimizuje preko "naprednosti", što znači da se jednako tako kao i drugi trudi da narodno sujeverje "eksteritorizuje" i "uskladišti" kod nekog drugog.

Ili barem nazove nekako drugačije. Zato Vuk koristi termin "vukodlak", koji više ima konotaciju podivljale životinje, nego "vampir" koja označava čoveka-demona. I on i Joakim Vujić bi radije delovali kao prosvetitelji i raskrinkavali sujeverje, nego se divili mističnoj snazi narodne fikcije.

Kao što habsburški upravitelj Bosanske Gradiške 1725. piše šefu u Beču, tako knezu Milošu sto godina kasnije piše iz Uba predsednik opštine i lokalnog udruženja trgovaca da im "povratnici" s onog sveta terorišu sela. Miloš je preporučio molitvu a ne akciju, ali ni Ub, ni selo Šabanovac u Crnorečkoj kotlini ga nisu poslušali – sumnjivi "povratnici" su ekshumirani, njihova srca kuvana u vinu, a onda vraćana u zemlju.

U jednom su srpski "vampiri" važili za neporavljive estete. Oni se nisu, kao ostala nečasna bratija, automatski vraćali u porodičnu kuću i noću imali seksualne odnose sa vlastitom ženom, "osim ako je bila mlada i lepa". "Otelo mu se...", komentariše Bon taj Vukov komentar iz "Srpskih narodnih bajki" (1854).

EU(ropski) topos "vampir" – ostao nam, ljuljajmo ga

Teško je ovde na malom prostoru preneti sve glavne ulice, sporedna skretanja i mrtve uglove etnološke "vampirologije", koju Tomas Bon u detaljima opisuje na trista stranica svoje knjige. Glišićevog Savanovića kao "prvog srpskog vampira" ne spominje; "Drakula" (1897) mu se ne dopada jer je Bram Stoker tamo "sve pomešao"; holivudska produkcija "vampirskih" filmova ga užasava jer trivijalizuje strah kao antropološku kategoriju.

Stvar je u tome da Bon piše ozbiljnu istorijsku knjigu o jednom kodu koji se uvek otvarao na meta-nivou: Na početku doba prosvetljenosti bio je to strah od Turaka, dok je u vremenu romantizma i nacionalizma (19. vek) taj stereotip preveden u slavenofobni kliše.

Bibliografija o vampiru kao meta-terminu je i inače bogata. Interesantan je, na primer, takozvani "novi istorizam", američka škola literarne teorije iz osamdesetih godina (uglavnom Harvard), koja je Stokerov roman "Drakula" tumačila kao "simbol Evrope" i proces "obrnute kolonizacije", proizišao iz konflikta kulturne savesti i geopolitičke avanture. Prevedeno, zločin/kazna: Prestupnička ignorancija prema hrišćanima na Balkanu kažnjena je nekontrolisanim importom vampirske epidemije.

Kada Džonatan Harker i Van Helsing putuju u Transilvaniju da "upokoje vampira" to se po "novom istorizmu" shvata kao autoimuna reakcija Zapada za cementiranje teritorijalnog statusa kvo posle odlaska Turaka.

Interesantan je i austrijski istoričar Klemens Rutner, autor knjige "Centri, periferije i kolektivni identiteti u Austrougarskoj monarhiji 1867-1918", u kojoj se dekonstruktivno igra vampirskim stereotipima i objavljuje grafiku "evropskog vampirskog pojasa". Da je Rutner danas profesor na dablinskom Triniti koledžu, onom istom u čijoj je bibliotieci Bram Stoker pisao "Drakulu", a da nijednom nije bio u Rumuniji, samo obogaćuje topos "vampira" kao kolektivne evropske kreacije.

U kom smislu onda Bonovu knjigu treba posmatrati kao obogaćenje tog toposa i nadati se da će se u Srbiji naći zainteresovan izdavač? U tome to je njegov "Vampir, evropski mit" u suštini balkanocentričan – Balkan je prikazan kao pulsirajući centar koji stvara, preuzima, obrađuje i šalje dalje, dok širi evropski kontekst kodirano odgovara na tu vrstu komunikacije.

Kao simbolička forma, "vampir" je konglomerat iz nekoliko evropskih kultura, ali kao jezički izraz on je samo srpski. Pregovaračko EU poglavlje 36 o "zajedničkoj evropskoj mitologiji" time je za Srbiju otvoreno i odmah potom aklamacijom uspešno zatvoreno.