Kraljevo – istorija pričana imenom

Kraljevo nikad nije bilo prestonica, iako mu je ime s prestolom povezano. I ne samo ime.

Kao dokaz, Kraljevčani će vam odmah pokazati zastavu i grb grada - sedam kruna simboliše sedam krunisanja srpskih kraljeva u Žiči. A kad se tome doda i blizina zadužbine velikog župana - Studenice, zatim Ljubostinja, Gradac, srednjovekovna tvrđava Maglič - sve to pokazuje da je Kraljevo, kako kažu lokalne legende, „prvobitna srpska oblast".

Ipak, istorija pamti Kraljevo tek od 14. veka. Mada, tada je to bilo selo pod imenom Rudo Polje. Od turske okupacije, odomaćilo se ime Karanovac.

Posle potpisivanja Požarevačkog mira, Karanovac je bio bogata zanatlijska varoš, važno pogranično naselje u kom su se okupljali Turci, odbegli iz mesta koja su pripadala Austriji.

"Kad je kralj Milan došao u posetu Karanovcu, odlučeno je da, u čast proglašenja Srbije za Kraljevinu, Karanovac promeni ime u Kraljevo; 1949. godine dolazi do promene imena u Rankovićevo, kako se zvalo do 1955. godine", objašnjava hronologiju promene imena istoričar Dragan Drašković, direktor Narodnog muzeja u Kraljevu.

Da li je to ovaj grad deceniju ranije predvideo Brionski plenum? I kako su meštani bili tako vešti da u doba socijalističkog samoupravljanja gradu vrate monarhističko ime? Ipak, odgovor na ta pitanja nije zabavan kao što se u prvi mah očekuje. Više je svedočanstvo o burnoj i tragičnoj istoriji.

Četvrti kraljevački bataljon stradao je u Drugom svetskom ratu, a tu je i izvršena odmazda - sto za jednog ubijenog Nemca, 50 za ranjenog, tako da su vlasti ipak odlučile da te kraljevačke "zasluge" u NOB-u ne budu zaboravljene i to je, prema Draškovićevom objašnjenju, ključni razlog zašto je Kraljevo i u posleratnom periodu dobilo to ime.

Po brzoj promeni imena, Kraljevo je ozbiljno konkurisalo da pretekne državu u kojoj smo živeli.

Knežev krug u pesku

Kraljevačkom kaldrmom šetali su brojni vladari, a osim imena, Obrenovići su ostavili još jedan značajan trag.

Kraljevo ima jedan od najstarijih urbanističkih planova na ovom prostoru. U centru grada - savršeno pravilan krug do kojeg vode ulice koje se, opet, ukrštaju pod pravim uglom.

Taj plan nacrtao je lično knez Miloš, 1832. godine, kada je posetio tadašnji Karanovac, zatraživši tepsiju sa peskom u koju je ucrtao krug.

"Tada su udareni temelji i sačuvan je urbanistički plan i mreža ulica sa kružnim trgom", objašnjava Drašković i napominje da je Kraljevo, sa Požegom, drugi grad u Srbiji koji je dobio urbanistički plan.

Čuveni Milutin, kako Kraljevčani nazivaju spomenik posvećen srpskim vojnicima stradalim u balkanskim i Prvom svetskom ratu, središte je okupljanja i gradskih dešavanja.

Na trgu se nekada davno trgovalo, a zabeleženo je da je čak i jedan britanski diplomata s kraja 19. veka bio oduševljen pijacom u obliku pravilnog kruga.

Tada je i glavna varoška ulica nazvana Prvi sokak. Mada, jedan sokak dalje od centra stekao je popularnost - nakon što je o njemu ispevana jedna od najlepših kafanskih pesama.

Obilićeva ulica, u kojoj je rođen danas počasni građanin Kraljeva Predrag Živković Tozovac, danas je ulica stabala isečenih grana i ne izgleda onako kako je zamišljamo u pesničkim slikama.

Taman toliko koliko se ta ulica promenila, promenio se i grad, priča nam Milan Ranković, stanar Obilićeve, Tozovčev školski drug. Šaleći se na račun svog prezimena, objašnjava nam da je uspon grada počeo u doba dok se zvao Rankovićevo, nastavljen i u vreme kad je ponovo postao Kraljevo - ali se kasnije i zaustavio.

"Najbolje se živelo - za vreme Tita, dok su sve firme radile", kratko i jasno objašnjava Ranković.

Od bojlera i vagona - do zelene pijace

To postaje jasno čim posetite gradsku pijacu, na kojoj danas hleb zarađuju uglavnom bivši radnici nekadašnjih velikih sistema - nekada su radili u „Magnohromu", „Jasenu", Fabrici vagona... Danas preprodaju slatkiše, kućnu hemiju, čarape... i - jednoglasna je ocena - jedva vezuju kraj s krajem!

Srbislav Antonijević iz Nacionalne službe za zapošljavanje u Kraljevu kaže da se broj nezaposlenih naglo povećao 2008. godine, kada je dostigao 14 hiljada.

"Od tada se drži na tom nivou, što govori da nema novih preteranih otpuštanja, ali ni novih investicija", objašnjava Antonijević.

Kao i mnogi industrijski centri u nekadašnjoj SFR Jugoslaviji i Kraljevo posle Drugog svetskog rata doživljava intenzivan privredni, kulturni i urbanistički razvoj.

Okosnicu privrede čine Fabrika vagona, Industrija vatrostalnog materijala "Magnohrom", Drvni kombinat "Jasen", Fabrika tehničkih gasova "Goč" i niz poljoprivrednih, saobraćajnih, rudarskih i zanatskih preduzeća.

"Ta preduzeća oživljavala su celu zapadnu Srbiju, privreda i u okolnim gradovima i mali sistemi naslanjali su se na te fabrike", priča Zvonko Tufegdžić, generalni sekretar Regionalne privredne komore u Kraljevu.

Tufegdžić veruje da je budućnost grada usko povezana sa sudbinom tih velikih sistema i da je u njima moguće obnoviti proizvodnju.

"'Magnohrom' ima zaokruženu proizvodnju, ima tržište i kad bi se zasnovila proizvodnja - svi proizvodi mogli bi naći svog kupca, jer nigde u ovom delu Evrope ne postoji takav sistem sa zaokruženom proizvodnjom", objašnjava Tufegdžić.

I tu nije kraj. Industrija je tek jedan segment.

"Za kajmak, koliko ga mi ovde proizvodimo, dovoljno je tržište Beograda pa da sve bude plasirano, treba napraviti zakonski okvir kako bi proizvođači mogli da se udruže i da se zaštiti brend", kaže Tufegdžić.

Ima mogućnosti i za razvoj turizma.

"Kraljevo je između dva turistička centra prve kategorije - Vrnjačke banje i Kopaonika - tako da ima šansu da se bazira i na razvoju turizma, na kulturnom i verskom, jer je kraljevo u 'Dolini vekova', da nam se više ne desi da kao ove godine zatvaramo kapacitete Mataruške i Bogutovačke banje kompletno i da 'Turist' - jedini veći hotel ovde koji radi", kažu u Regionalnoj privrednoj komori.

Bogat kulturni život

Da li je Kruševac bio tesan ili je Kraljevo pružalo bolje prilike ili jednostavno - ironija u rivalstvu dva grada, tek - na čelu Kraljevačkog pozorišta - rođeni Kruševljanin.

"Ja sam režirao ovde, pa se oženio kraljevačkom glumicom, pa kao kraljevački zet režirao ovde pa su tako odlučili da me uvezu iz Kruševca", objašnjava Miodrag Dinulović, direktor Kraljevačkog pozorišta.

Da li će ovim popularno rečeno "transferom" Kraljevačko pomutiti konce Kruševačkom pozorištu? Ipak, kad se manemo tog susedskog šaljivog rivalstva, vidimo uspehe pozorišta koje niko ne spori.

Za 65 godina koliko postoji, pozorište je bilo i profesionalno i amatersko pa ponovo profesionalno, ali ni u jednom periodu nije bilo bez uspeha.

"Kraljevo je u jednom periodu imalo takve predstave, te koje sam tamo gledao - nikad kasnije nisam video, kada nabrojim sve posle, to može da stane na prste jedne ruke, a da može da se meri sa tim dometima Kraljeva i svega što je postojalo na toj sceni", priča Nebojša Dugalić, glumac, koji je svoju karijeru počeo na sceni u Kraljevu.

"U Kraljevu imate Narodni muzej, kulturni centar 'Ribnicu', biblioteku, ali ono što jedan grad čini gradom a ne palankom jeste mogućnost da na ovu scenu dođu neke Anjeze i neki Tartifi i da sa ove scene odu dalje u Beograd neki Marko Nikolić i Nebojša Dugalić, jer ako nemate gde da počnete - džaba", kaže Dinulović.

Kraljevačko pozorište opstalo je zahvaljujući posetiocima, a posle zemljotresa obnovljeno je uz pomoć grada. Uglavnom ga održava entuzijazam. I ne samo pozorište.

"U jednom vremenu kad je sve u Kraljevu propadalo - i industrija i fabrike, kultura je doprinosila da se o Kraljevu čuje i van Kraljeva", kaže direktor Narodnog muzeja.

A ima i o čemu da se čuje. Kraljevačka „Povelja", časopis za književnost, umetnost i kulturu, davno je prešla lokalne granice. Sa tradicijom dugom više od četiri decenije jedan je od najznačajnijih časopisa u Srbiji. Skoro da nema značajnog stvaraoca koji nije ostavio trag na stranicama nekog od brojeva „Povelje".

Tradicijom dužom od dve decenije može da se pohvali i jedna od najznačajnijih pesničkih nagrada - „Žička hrisovulja".

"To je najznačajniji pesnički doživljaj u zemlji i jedinsntvena je jer tu posotoji jedan ozbiljan tretman pesništva i postoji ozbiljan trag posle, jer ktiričari napišu tekstove koji ostaju kao ozbiljan naučni zbornik i to je nešto što je ozbiljan trag", kaže Nebojša Dugalić, koji redovno čita stihove na kulturno-naučnoj manifestaciji Žički duhovni sabor Preobraženje u Kraljevu, gde se nagrada i dodeljuje.

Stanica za dinarske tipove

Iako kraljevačku košarku „bije glas" da je postala uspešna jer su se visoki dinarski tipovi iz Raške oblasti u Kraljevu zadržavali na putu do Beograda, jedan od legendi kraljevačke košarke a danas sportski direktor KK „Partizan" Dragan Todorić to negira.

"Bilo je igrača koji su potekli baš u samom Kraljevu: prvi koji je rođeni Kraljevčanin je pokojni Sreta Dragojlović, zatim još jedan možda i najveći igrač u to vreme je bio Duci Simonović, opet rođeni Kraljevčanin", kaže Todorić.

Jeste bilo dinarskih tipova koji su zastajali u Kraljevu na svom putu ka Beogradu, kao što je Vlade Divac, koji je iz Prijepolja, ali je igrao za kraljevačku „Slogu".

Todorić kaže da je cela regija - sportska oblast, jer je dobrih košarkaša tad bilo u celom regionu, imao ih je svaki grad: Čačak, Kraljevo, Užice, Kragujevac...

Čim je 1948. prva košarkaška lopta stigla u Kraljevo, odmah je postala popularna. Godinu nakon što je prva lopta stigla u Kraljevo, osnovan je klub „Sloga".

Kraljevčani su uvek voleli sport, ranije, pre Drugog svetskog rata, voleli su čak i gimnastiku, atletiku, pa i fudbal.

Odbojka je stigla u grad tek 50-ih godina, sa akcijašima, ali je jedina donela trofej u grad na Ibru. Baš pored te reke, u naselju Ribnica, gradi se nova sportska hala, koja bi, svi se nadaju, mogla da oživi ljubav prema sportu.

Centar Raškog upravnog okruga, administrativni i kulturni centar, ipak, Kraljevo nije univerzitetski centar. Istina, u gradu postoje neki privatni fakulteti i isturena odeljenja državnih fakulteta, ali to nije dovoljno da zadrži mlade koji uglavnom fakultete upisuju u Beogradu. Neki podaci, istina nezvanični, govore da većina mladih, čak više od 90 odsto, ne želi po završetku studija da se vrati u svoj grad.