Obračun sa stereotipima o Srbima

Postoji li nešto što bi Evropska Unija mogla da nauči iz raspada velikih multinacionalnih tvorevina kao što su bile Habzburško carstvo, koje je trajalo skoro 600 godina i Jugoslavija, koja je trajala 75 godina? Kako se multinacionalna struktura EU komplikuje, uz sve duže i sporije procese političkih dogovora, tako raste i izazov za brojne naučne i obrazovne institucije da briselskim političarima ponude "listu smernica" šta bi trebalo da rade, a šta svakako izbegnu, ako ne žele da završe kao Habzburzi ili južnoslovenski komunisti.

Poslednji u toj seriji akademskih komentara stižu iz bečkog Instituta za humanističke nauke, a pišu ih američki istoričar Timoti Snajder i britanski diplomata Robert Kuper.

Njih dvojica se obračunavaju sa tri, kako kažu, temeljno pogrešna stereotipa, ukorenjena u kolektivnoj evropskoj svesti. Prvi je da je bosanski Srbin Gavrilo Princip "ubio Austrougarsku monarhiju", drugi, da su habzburški carevi bili "zli, ludi i nesposobni da vladaju", i treći, da slovenski narodi nisu imali ništa drugo na umu nego da unište Habzburško multietničko carstvo.

Šta Snajder i Kuper, prvi profesor centralnoevropske i istočnoevropske istorije na renomiranom Jejl univerzitetu, drugi visoko pozicionirani savetnik u briselskim institucijama, misle o stereotipu broj jedan, onome da su "Srbi ubili Austrougarsku"?

"Kugle iz Principovog pištolja ubile su samo nadvojvodu Franca Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju, ono što je ubilo Austrougarsku monarhiju bile su četiri godine artiljerijske baražne vatre", tvrdi Kuper.

Kako je, međutim, uopšte došlo do četiri godine artiljerijske vatre, to opisuje Snajder, pri čemu on kao ključan koristi termin Trećeg balkanskog rata, podrazumevajući pod tim sam čin austrougarskog napada na Srbiju u leto 1914. godine.

Nesrećne koincidencije i glupi rat

Kroz seriju "nesrećnih koincidencija" taj je Treći balkanski rat prerastao u svetski sukob, kaže ameriki istoričar. Srbija je bila na putu nacionalnog ujedinjenja, Habzburzi su to doživeli kao provokaciju i na krilima "glupog hvalisanja svoje oficirske klase" ušli u "vrlo glupi rat".

Interesantno je da Snajder razlaže početak Prvog svetskog rata na dva odvojena sloja. S jedne strane, Austrougarska kreće u rat odmazde protiv Srbije, i u stvari ga do jeseni 1914. gubi, i to je ono što bi u njegovoj terminologiji bio Treći balkanski rat.

S druge strane, Nemačka konačno dobija priliku, po sistemu, gužva na Balkanu, sad ili nikad, da krene u obračun protiv Rusije i Francuske i ostvari takozvani Fon Šlifenov plan (plan pruskog feldmaršala Alfreda Grafa fon Šlifena) iz 1905. godine.

U "nesretnoj koincidenciji" ta se dva sloja spajaju u svetski rat.

Drugi stereotip je takođe neodrživ, smatra Snajder. Tačno je da su, neki vladari i carevi iz kuće Habzburg bili ludi, neki zli do kosti, neki apsolutno nesposobni da vladaju, ali kada jedna dinastija traje šest vekova, i vodi najveću imperiju koja je ikada postojala, takve su deformacije pitanje statistike.

Naprotiv, tvrdi Snajder, Habzburzi su se uvek prilagođavali novim izazovima i situacijama da bi produžili svoju vladavinu. Kada su Sloveni u carstvu počeli da vuku svako na svoju stranu, ponudili su im međunacionalni parlament, kada je Bizmark isterao Habzburge iz nemačkog procesa nacionalnog ujedinjenja, sklopili su dogovor sa mađarskom elitom. Kada sve to nije pomoglo, ukinuli su kmetstvo dvadeset godina pre Amerike i Rusije, kada ni to nije bilo dovoljno uveli su opšte pravo glasa, samo za muškarce, ali i to je 1907. bio apsolutno progresivan čin.

Habzburzi su brzo učili

Ukratko, Habzburzi su bili i moderni, prilagodljivi i brzo su učili, kaže Snajder. Nakon što su 1867. godine sklopili nagodbu s Mađarima, shvatili su diplomatski potencijal te metode i nastavili pregovore s poljskim elitama u Galiciji i moravskim u Češkoj, dajući im zakonsko pravo da one, a ne više direktno Habzburzi, "tlače" druge nacionalne manjine na vlastitim relativno autonomnim teritorijama.

Formula Habzburga je bila "mi vladamo, a drugi prljaju ruke". Zbog toga su, na primer, Hrvati i dan danas ljuti na Mađare, ali ne i na Habzburge, iako su ih oni Nagodbom iz 1867. "prodali" Mađarima.

Tu se dolazi do trećeg stereotipa, da su, navodno, svi slovenski narodi hteli kraj Austrougarske.

Nisu, kaže Snajder, samo su hteli da je reformišu i dobiju veći prostor za očuvanje vlastitih kultura i posebnosti, stvaranje nacionalnih država im nije bio prioritet.

Bili su za očuvanje Austrougarske, jer bi njeno razbijanje samo doprinelo rađanju velike nemačke nacije, što je bio užasavajuće za sve te male narode ispod Habzburga.

Tačno je da se Austrougarska raspala zbog "izdaje", ali nju nisu počinili slovenski podanici njegovog carskog i kraljevskog visočanstva, čak ne ni oni u Bosni, već, tvrdi Snajder, lokalna nemačka nacija, o čijim je interesima brinula Nemačka nacionalna partija Georga Šonerera.

Onoga trenutka kada su austrijski Nemci politički počeli da rade na ujedinjenju s Bizmarkovim Nemcima, multinacionalni karakter carstva se otopio. Sloveni i ostali su postali balast.

Snajder i Kuper nude i vremensku kopču - šta ta kompleksna istorijska iskustva znače za današnje generacije.

Prvo, mali narodi vole osećaj zaštite koje im nude multinacionalne tvorevine - nekad Habzburška imperija ili Jugoslavija, danas Evorpska Unija.

Drugo, slovenske političke elite su podržavale Austrougarsku kao štit prema Nemačkoj, a danas mali evropski narodi na isti način doživljavaju EU kao kontrolnu instancu prema nemačkim, pretpostavka je danas kao i onda, nepoznatim ambicijama.

Dalje, ne drži EU zajedno samo strah od Nemaca koji su unutra, već i strah od Rusa, koji su napolju, premda, zaključuje Kuper, vreme je da se nešto promeni u tom smislu, budući da se "Rusija danas više ne bavi osvajanjem, već zarađivanjem novca, što je izrazito mirovna aktivnost".

Kuper sa svoje strane daje prognozu da je EU stvorila do te mere "ugodno institucionalno okruženje" za male narode, da će se državna dezintegracija Belgije (Flandrija), Velike Britanije (Škotska) i Španije (Katalonija, Baskija) najverovatnije nastaviti.

Eseji Snajdera i Kupera objavljeni su na stranicama najnovijeg časopisa bečkog Instituta za humanističke nauke, koja izlazi dva puta godišnje.

Iako se u ta dva teksta jugoslovensko iskustvo direktno ne spominje, nije teško dovesti njihove paralele do logičkog kraja.

Privatne "žrtve istorije"

Ko god danas s političkim ciljem zloupotrebljava čin atentata Gavrila Principa na habzburškog prestolonaslednika, radi to da bi modernu Srbiju moralno optužio za otpočinjanje ništa manje nego jednog svetskog rata. Svesna toga, austrijska strana bi na svaki način htela da izbegne takav ugao gledanja na stvar, pa se trudi da i Franca Ferdinanda i Gavrila Principa u širem smislu tretira kao privatne "žrtve istorije".

Postojao je plan, koji još nije skroz propao, ali se nije mnogo ni pomerio s mesta - da se u leto sledeće godine u bečkoj Katedrali Svetog Stefana održi svojevrsna misa pomirenja između članova porodica Habzburg i Princip, što bi čitavom događaju dalo privatnu, a ne nacionalnu notu.

Jugoslavija je za male narode bila institucionalno "ugodno" okruženje, sve dok srpska komunistička elita predvođena Slobodanom Miloševićem nije krajem osamdesetih godina najavila rekonstrukciju "međuetničke nagodbe" zapisane u ustavu iz 1974. godine.

Ustav iz 1974. je vladao jugoslovenskim pravnim prostorom kao "taknuto-maknuto" princip, i ko god je hteo da ga "rekonstruiše" morao bi se osloniti na neki od istorijskih metoda nagodbi.

Kada su Habzburzi silom prilika ulazili u "rekonstrukcije međuetničkih odnosa" u svojoj višenacionalnoj državi, oni bi se dogovarali sa jednim nacionalnim elitama na štetu drugih nacionalnih elita i tako održavali ekvilibrij.

Milošević nije sklapao nagodbe ni sa kim - istorija mu tu grešku nije oprostila.