Časlav Koprivica: Identitetski sindrom dubokog prigraničja

Idealtipski posmatrano, granica se može shvatiti kao beskonačno tanka zona koja se može opisati kao ono što preostaje procesom sužavanja rubnog područja nekog entiteta, pri čemu se u nekom trenutku ono završava, i počinje rubno područje susednog entiteta. Držanje, odnosno uspostavljanje, graničnoga režima za modernu državu je tipični, a nekada se smatralo i „prirodni" oblik međudržavnoga ponašanja; najupečatljiviji primer je samo postojanje određenih službenih praksi i radnji prema onima koji je prelaze ili žele da pređu državnu granicu. Časlava Koprivicu u ovom tekstu, pre svega, zanima određeni tip graničnog režima koji naziva mirnodopskim frontom - to je nepropusna linija dodira prema drugome koji se percipira kao neprijatelj, no za razliku od linije ratnog fronta koja se, ako prilike dopuštaju, obično pokušava pomaći na štetu neprijatelja, ovde je linija fronta zamrznuta. Takva granica je „entitet" koji se želi i namerno gaji radi zaštite od spoljnjeg ugrožavanja (stvarnog ili umišljenog), a život na takavom području ostvalja duboke kulturnoidentitetske i mentalitetske posledice. Ljudi koji žive uz takvu, nepropusnu ili slabo propusnu granicu, vode specifičnu prigraničnu egzistenciju; oni ne samo što žive uz nju, već im je i uloga u njenom čuvanju, nedopuštanju da se pomeri, makar na vlastitu štetu.

Prigraničje je najčešće ona periferija koja je u stanje pasivnosti zapala zbog naglašenoga zanimanja najvećih svetskih središta i metropola, koji svoju moć planski i trajno usmeravaju ka zonama koje žele da kontrolišu. Po pravilu, to nisu geografski rubna područja, štaviše, od Balkana preko Ukrajine do Kavkaza, duboko prigraničje Evrope prolazi upravo onim područjima koja ne samo što nisu geografski rubna nego su, baš zbog svoje komunikacione, strateške, a stoga i simboličke središnjosti, postala predmet pojačanih spoljnjih težnji. Kada kultura obitava pod uslovima pasivno-pogranične periferije, njoj je teško da uobliči čvrsto identitetsko jezgro. Zato pasivna periferija, za razliku od aktivne, ne može valjano da razume svoje okruženje, u kojem preovlađuju upravo oni imperijalni uticaji koji su osujetili njenu identitetsku konstituciju. Baš zato je njeno biće pasivno otvoreno za spoljašnje uticaje - dakle, ne zbog toga što je takva kultura intencionalno „otvorena", već stoga što ga njegova kulturnoidentitetska nezaokruženost čini objektivno izloženim i nezaštićenim. „Zato se može reći da prigranični kulturni korelat bivanja-na-granici čovjeku - i pojedincu i zajednici - predstavlja prije svega funkcionalno nedovoljnu identitetsku protezu... Onemogućenost u oblikovanju identiteta vremenom proizvodi kulturnoidentiteski sindrom dubokog prigraničja, koji je simbolički ekvivalent dugotrajnog prebivanja u stanju akutne privremenosti, permanentnog vanrednog stanja, u kojem se na malo šta iz svakodnevice moglo računati kao na siguran životni oslonac. Nalaženje duže vremena u prostornom, odnosno povijesnokulturnom međupoložaju između dvaju ili više snažnih, spram prigraničnih zajednica premoćnih političkih središta, generiše trajno stanje Još-ne-bivanja zapravo sobom", piše Časlav Koprivica. Upravo zbog toga, „graničari" ili žitelji dubokog prigraničja navikli su na svakojaka „iznenađenja", koja zapravo i ne mogu da ih iznenade, budući da su oni trajno podešeni na privremenost, tako da je „neočekivanost" za njih „normalno" stanje.

Urednici ciklusa Tanja Mijović i Predrag Šarčević.