Sofija Mojsić: O filozofskim aspektima pojma ljudskog identiteta

Uz izražavanje zahvalnosti Slobodanu Divjaku na korisnim primedbama, Sofija Mojsić u ovom tekstu objašnjava neka od spornih mesta u svom članku „Filozofski aspekti pojma ljudskog identiteta" (objavljenom u časopisu Heretikus, broj 3-4 za 2017. godinu) koji je bio predmet Divjakovog komentara. Autorka samokritički priznaje da nije dovoljno uzela u obzir shvatanje liberalizma kao ustavno-pravnog načela koje ne predeterminiše nijedan konkretan, sadržinski određen pogled na svet, političku ideologiju i praksu, već predstavlja samo formalni preduslov svakog konkretnog izbora. Kada Slobodan Divjak kaže da komunitaristi pogrešno shvataju liberalizam jer su i liberali potpuno svesni činjenice da nijedan pojedinačni čovek ne može ni da opstane ni da formira lični identitet izvan društva, Sofija Mojsić naglašava da u toj dimenziji društvo ne treba shvatiti samo kao puki spoljašnji milje, sredinu, već kao konstitutivni element unutrašnjosti pojedinca, njegove strukture ličnosti i njegovog identiteta. To je njegova genetička dimenzija koja, međutim, ne mora da implicira radikalno stapanje i poništavanje značajne različitosti, sistemske funkcije i nužnosti postojanja onoga što Hegel naziva građanskim društvom u kojem dominiraju individualni interesi, prava i slobode i njegove relativne nezavisnosti od običajne umne države koja treba da se rukovodi pre svega opštim interesima.

U vezi sa Divjakovim komentarom da je Kant u mnogim pogledima moderniji, „građanskiji" mislilac od Hegela, Sofija Mojsić dodaje: „Hegelov pojam lukavstva uma ne znači samo represivnu instrumentalizaciju pojedinca od strane nadmoćne države i istorije, već ima i jedno racionalno jezgro kada ukazuje na najraznovrsnije neželjene i direktno nenameravane posledice i učinke istorijskih aktera u konkretnim istorijskim procesima. Takođe bi trebalo uzeti u obzir da Hegel ističe da čovek kao pojedinac nije puki instrument, (zlo)upotrebljen u istorijskim procesima, već da on ostvaruje i svoju samosvrhu u istorijskim zbivanjima. Kant u tom pogledu ne stoji ništa bolje kad govori o stvarnoj istoriji, bitnoj ulozi prirode u njoj i nedruževnoj druževnosti ljudi, bez koje se ne može ništa postići u realnoj istoriji i koja upravo jeste sadržinska, empirijska, istorijska pretpostavka njegove moralne filozofije, čega on, bar u početku, nije bio svestan".

Urednica emisije Tanja Mijović.